Stanisław Wyspiański
(15 I 1869 Kraków – 28 XI 1907 Kraków
dramatopisarz, poeta, malarz i reformator teatru
rodzina
syn Franciszka Michała, rzeźbiarza, i Marii z Rogowskich
biogram
Studiował w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych u F. Cynka, W. Łuszczkiewicza i J. Matejki, uczęszczał też na wykłady z literatury i historii sztuki w Uniwersytecie Jagiellońskim. Swoje studia artystyczne poszerzał we Włoszech, odwiedził Niemcy i Szwajcarię, w Paryżu uczęszczał do Academie Colarossi. Zetknął się tam z P. Gauguinem i nabistami, duże wrażenie wywarła na nim także twórczość P. de Chavannes'a.
Po powrocie do Krakowa działał aktywnie w środowisku artystycznym, został też radnym miasta Krakowa (działał między innymi w komisjach ds. Archiwum Miejskiego, Muzeum Narodowego i Techniczno – Przemysłowego). Na jego wniosek została powołana w Radzie Miejskiej Komisja Artystyczno – Budowlana, zwana Radą Artystyczną.
Był artystą wszechstronnym, początkowo tworzył głównie prace plastyczne, polichromie, projekty witraży: dla kościoła Franciszkanów (Św. Salomea, Św. Franciszek, Bóg Ojciec 1897 - 1905) oraz niezrealizowane kartony dla Katedry Wawelskiej (Kazimierz Wielki, Henryk Pobożny, Św. Stanisław 1900 - 1902), a także dla katedry we Lwowie (Śluby Jana Kazimierza, Polonia 1892 – 1894). Jego ulubioną techniką malarską był pastel: tworzył głównie wizerunki dzieci, rośliny i kwiaty (Zielnik 1896 - 1897) oraz portrety znajomych i wybitnych współczesnych (K. Lewandowskiego, L. Rydla, W. Siemaszkowej. L. Solskiego, J. Stanisławskiego). Osobny zespół stanowią pejzaże krakowskie (Chochoły na Plantach, cykl widoków z okna pracowni przy ul. Krowoderskiej na kopiec Kościuszki), zajmował się także grafiką (podczas pobytu w Paryżu zapoznał się z technikami zdobnictwa modernistycznego), tworzył winiety, rysunku ozdobniki i układy graficzne tygodnika „Życie”, opracowywał także typografię do wydań własnych utworów. Był autorem cyklu ilustracji do Iliady Homera. Tworzył projekty scenografii do własnych dramatów, projekty dekoracji i wyposażenia wnętrz ( Dom Lekarski), mebli, tkanin, także projekty architektoniczne, wraz z W. Ekielskim opracował projekt przebudowy Wzgórza Wawelskiego (Akropolis 1904 – 1906). Był jednym z twórców programu i praktyki sztuki stosowanej w Polsce, reformatorem grafiki książkowej. Na indywidualny styl wpływ miała zarówno twórczość J. Matejki, jak i tradycja rodzima, mit słowiańsko – ludowy, impresjonizm oraz secesja (dekoracyjność, charakterystyczna giętka linia, stylizacje roślinne), symbolizm, realizm i ekspresja.
W dziedzinie literatury był największym obok romantyków twórcą dramatu, zwłaszcza tragedii. W jego wczesnych utworach dominowała problematyka metafizyczna, wyrażająca się między innymi w nawiązaniu do antycznej tragedii i antycznego fatum jako źródła tragizmu (Meleager 1899, wystawiony 1908, Protesilas i Laodamia 1899, wystawiony 1903), ukazana także w realiach narodowej historii (dramat z dziejów powstania listopadowego Warszawianka, wydany i wystawiony 1898) i ówczesnej wsi galicyjskiej (Klątwa 1899, wystawiona 1900). W późniejszej twórczości (od 1900) rozwinął nurt filozoficzny i metafizyczny interpretacji dziejów polskich (Legion 1900, wystawiony 1911, Bolesław Śmiały, wydany i wystawiony 1903, Noc listopadowa 1904, wystawiona 1905, Skałka 1907, Zygmunt August 1907, nieukończony, wydanie zupełne 1930, wystawiony 1932, w pewnej mierze również Akropolis 1904, wystawiony 1926), także wątków homeryckich (Powrót Odysa 1907, wystawiony 1917). W dramatach Wesele (wydany i wystawiony 1901) i Wyzwolenie (1903) podjął polemikę polityczną i historiozoficzna ze współczesnością: w Wyzwoleniu przeciwstawił współczesnym mitom ideowym i politycznym, zwłaszcza romantycznemu mesjanizmowi i „tyranii” poezji Mickiewiczowskiej, program wyzwolenia Polski jako silnego i „takiego, jak wszędzie" państwa. W zespole dramatów filozoficznych i historiozoficznych (także w epicko-wizyjnych rapsodach historycznych, między innymi Bolesław Śmiały, Kazimierz Wielki) ośrodkiem problematyki stał się wyrosły z nietzscheanizmu dylemat życia i porządku moralnego; od buntu wobec idei chrystianizmu (Wyzwolenie), od bezwzględnej apologii życia, mimo związanej z nim zbrodni (Bolesław Śmiały, Skałka), przez próbę pogodzenia pogańskiego „tryumfu życia” z tradycją chrześcijańską (Akropolis) doszedł Wyspiański do równie bezwzględnego ukorzenia się wobec surowego ładu moralnego (Sędziowie wydane i wystawione 1907), w zgodzie z którym widział szansę wielkości i realizacji racji stanu (Zygmunt August oraz parafraza Cyda P. Corneille'a. wydana i wystawiona 1907)
W teatrze był pionierem antywerystycznych konwencji teatralnych i nowoczesnego pojmowania inscenizacji (teatr bez kopiowania realiów, tworzony z pełnym wykorzystaniem środków malarskich, muzycznych); był pierwszym inscenizatorem Dziadów A. Mickiewicza (wystawione 1901, tekst adaptacji scenicznej wydany 1901); projekty inscenizacyjne i scenograficzne w pełnym zakresie zrealizował w przedstawieniu Bolesława Śmiałego. Jego idee teatralne (wyrażone między innymi w studium o Szekspirowskim Hamlecie The Tragical Historie of Hamlet.., świeżo przeczytana i przemyślana... 1905) legły u podstaw rozwoju nowoczesnej sceny polskiej (L. Schiller, hasło „teatru ogromnego").
Wyspiański urodził się przy ul. Krupniczej 26, potem mieszkał przy ulicach Kanoniczej 25, u wujostwa Stankiewiczów Kopernika 1, Zacisze 2, Kolejowej 1 (dziś ul. Westerplatte), Poselskiej 19, pl. Mariacki 9, Krowoderskiej 79: to tu na drzwiach mieszkania wisiała słynna kartka: Tu mieszka Stanisław Wyspiański i prosi, aby go nie odwiedzać. Potem przeniósł się do wsi Węgrzce pod Krakowem. Zmarł w lecznicy dr Jana Gwiazdomorskiego, prowadzonej wówczas przez prof. Maksymiliana Rutkowskiego, przy ul. Siemiradzkiego 1.
Pochowany został w Krypcie Zasłużonych na Skałce. Przy ul. Kanoniczej 9 utworzono muzeum poświęcone jego pamięci (oddział Muzeum Narodowego w Krakowie). Na placu przed Nowym Gmachem Muzeum Narodowego, przy al. 3 Maja, odsłonięto jego pomnik według projektu M. Koniecznego. Jego imię nosi park w dzielnicy Prądnik Biały (Krowodrza) oraz ulica w dzielnicy Łobzów (Nowa Wieś) łącząca ul. Artura Grottgera z ul. Teodora Axentowicza.
kalendarium
1884 - 1885 i 1887 - 1895 - studiował w krakowskiej SSP
1887 - 1890 – studiował historię, literaturę i historię sztuki w UJ
1889 - 1890 - współpracował z J. Matejką przy polichromii kościoła Mariackiego
1891 – 1894 – przebywał w Paryżu
1897 - jeden z inicjatorów powstania Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka"
1898 - 1899 - kierował grafiką „Życia”
1898 - 1905 - działał między innymi jako malarz - dekorator i inscenizator w krakowskich teatrach 1902 – został docentem ASP
1902 – członek Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana
1904 – został profesorem malarstwa dekoracyjnego ASP
1905 - radny miasta Krakowa
1906 – złożył wniosek o powołanie Rady Artystyczno – Konserwatorskiej
1926 – jego imię nadano ulicy w dzielnicy Łobzów
1982 XI 28 – na placu przed Nowym Gmachem Muzeum Narodowego odsłonięto jego pomnik
1983 – w domu przy ul. Kanoniczej 9 utworzono oddział Muzeum Narodowego w Krakowie