Plac Bohaterów Getta
Plac Bohaterów Getta jest jednym z bardziej rozpoznawalnych miejsc w Krakowie, związanym z ważnymi wydarzeniami z historii naszego miasta
Położony jest w dzielnicy Podgórze, między ulicami Na Zjeździe i Solną. Z trzech stron otacza go zabudowa kamienic, od strony ul. Na Zjeździe znajduje się tam przystanek autobusowy z charakterystyczną, blaszaną wiatą.
Zarys placu powstał w 1. połowie XIX wieku, nie był wówczas ograniczony żadną zabudową, do około lat 70. XIX wieku znajdowała się tam ujeżdżalnia. W 2. połowie XIX wieku zmieniła się funkcja tego miejsca – na placu mieściło się targowisko, na którym prowadzono głównie handel świniami i bydłem. Od tego czasu plac na Podgórzu nazywany był Małym Rynkiem, stopniowo przybywało też zabudowy przy ulicach, które go otaczały, co sprawiało że i jego przestrzeń i kształt stawały się bardziej uregulowane. Kolejne parcele wokół Małego Rynku przeznaczano na domy mieszkalne, ale nie tylko – już w latach od 1880 do 1895 w jednym z budynków na placu działała przetwórnia cykorii, której założycielem był Jakub Krieger. Poza tym znajdował się tam warsztat kołodziejski, należący do majstra Sobiesława Widerskiego. Pod koniec XIX wieku otwierano tam pierwsze sklepy - w 1891 swój sklep otwarła Honorata Żachrowka, kolejny, należący do Majera Apfelbauma otwarto w 1896, a w następnej kolejności powstawały szynkownie, masarnia, warsztat, pralnia. Na początku XX wieku powstała pod adresem Mały Rynek 20 apteka, którą prowadził Józef Pankiewicza (kamienica, w której mieściła się apteka współcześnie nosi numer 18). Wokół zabudowy Małego Rynku powstawały też drogi i chodniki - każdy właściciel przy swoim domu był zobowiązany do tego, aby zadbać o zbudowanie przy swojej posesji chodników dokładnie z wytycznymi – wszystkie chodniki wokół rynku miały tą samą szerokość, zbudowane były z takich samych materiałów.
W 1913 został otwarty most Krakusa, który połączył Podgórze ze Śródmieściem. Wznoszenie żelaznej konstrukcji trwało od 1903 do 1913, most zaprojektował budowniczy wiedeński Edward Zitter. Zbudowaniu mostu w tym miejscu miało bardzo duże znaczenie dla Podgórza, które od tego momentu zyskało na stałe bezpośrednią komunikację z krakowskim Śródmieściem, a w 1915 oficjalnie i uroczyście połączono Podgórze z miastem. Od 1917 mostem Krakusa prowadzi do Podgórza linia tramwajowa. Most Powstańców Śląskich, który znajduje się w tym miejscu współcześnie i biegnie od ul. Starowiślnej w kierunku Placu Bohaterów Getta to już nie ten pierwszy z początku XX wieku – most Krakusa został zniszczony w 1945, gdy wojska niemieckie opuszczały miasto – po tym zniszczeniu most był odbudowywany, ale w latach sześćdziesiątych ostatecznie go rozebrano i rozpoczęto budowę nowego. W latach siedemdziesiątych XX wieku powstał Most Powstańców Śląskich, który istnieje do dziś.
Budowa mostu i połączenie Podgórza z Krakowem miało znaczenie dla historii podgórskiego placu. Zmieniła się jego nazwa – w 1917 została przyjęta przez Radę Miasta nazwa: Plac Zgody, która miała nawiązywać do zawartego porozumienia i połączenia Krakowa i Podgórza. Na początku lat trzydziestych powstał tam drugi w Krakowie dworzec autobusowy – nosił nazwę Dworzec Autobusowy „Karpaty” i był przeznaczony dla linii autobusowych kursujących między Krakowem a miejscowościami podkarpackimi. Budynek dworca Karpaty został wzniesiony w latach 1930-1931, zaprojektował go Adolf Siódmak, architekt, który pozostawił w Krakowie wiele znanych realizacji (między innymi zaprojektował znany budynek Żydowskiego Domu Akademickiego przy ul. Przemyskiej, dom przedpogrzebowy na cmentarzu żydowskim na Podgórzu czy liczne budynki mieszkalne). Podgórski dworzec autobusowy swoją funkcję pełnił do 1939 – wówczas tabor został zarekwirowany przez wojsko.
W latach czterdziestych plac na Podgórzu zyskał nową funkcję, która już na zawsze zmieniła jego historię. W 1941 z decyzji gubernatora dystryktu krakowskiego Ottona Wachtera część dzielnicy Podgórzu została przeznaczona na getto krakowskie, a Plac Zgody stał się jego centrum. Było to jedno z pięciu największych gett żydowskich utworzonych na terenie Polski. Z przeznaczonego na getto terenu w niedługim czasie wysiedlono wszystkich mieszkańców nieżydowskich. Budynek pozostały po dworcu autobusowym przeznaczony został na posterunek Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa, a obok stanął mur getta ze skierowaną ku ul. Lwowskiej bramą wjazdową oraz przejściem dla pieszych, którzy mogli opuszczać jego teren tylko ze specjalną przepustką. Od strony wjazdu na Podgórze z Mostu Krakusa zawieszona była tablica z napisem w języku polski i niemieckim: Żydowska Dzielnica Mieszkaniowa. Zachowane do dziś fragmenty murów, które ograniczały teren getta można zobaczyć przy ul. Lwowskiej oraz przy ul. Limanowskiego. W 1942 rozpoczęto regularne deportacje mieszkańców getta, a plac Zgody był miejscem, w którym gromadzono wszystkich deportowanych, tam też odbyła się w 1942 pierwsza i ostatnia w 1943 selekcja wśród mieszkańców, a w czasie takich selekcji na placu część mieszkańców getta rozstrzelano a zwłoki zabitych Żydów pochowane zostały w zbiorowej mogile na terenie obozu Kraków Płaszów. W czasie istnienia getta na Podgórzu jego zasięg był stopniowo pomniejszany, deportowano bardzo licznie dzieci, osoby starsze i chore, pozostawiono w getcie przede wszystkim tych, którzy byli zdolni do pracy. Ostatecznie getto zostało zlikwidowane w marcu 1943, jeszcze przez kolejne miesiące aż do grudnia trwało sortowanie zagrabionych majątków. Mieszkańcy, którzy przeżyli zostali przeniesieni do obozu koncentracyjnego Kraków – Płaszów lub do Oświęcimia a opuszczone przez nich domy na Podgórzu zostały zasiedlone.
Po wojnie plac na Podgórzu otrzymał nazwę Plac Bohaterów Getta, a w 2005 został wyremontowany. Na placu powstał pomnik - instalacja, która obejmuje całą jego przestrzeń i przypomina o tragicznych wydarzeniach, jakie dokonały się w tym miejscu. Projekt pomnika wykonali architekci Biura Projektów „Biuro Projektów Lewicki i Łatak”, jako bezpośrednią inspirację dla swojego dzieła wskazali fragment wspomnień Tadeusza Pankiewicza, właściciela Apteki „Pod Orłem”, który tak opisał widok na placu po deportacji w 1943 Na placu Zgody niszczeje nieprzeliczona ilość szaf, stołów, kredensów i innych mebli, przenoszonych nie wiadomo po raz który z miejsca w miejsce. Na placu stoją 33 rzeźby krzeseł, wykonane w metalu oraz 37 mniejszych krzeseł, takich, na których może usiąść każdy przechodzień – te krzesła mają dziś przypominać rozrzucone meble, które pozostawały na placu po wywiezionych do obozu lub rozstrzelanych mieszkańcach. Główne krzesła stoją tyłem do Wisły i są skierowane w stronę apteki Pod Orłem, trzy krzesła skierowane są ku ul. Lwowskiej, a mniejsze okalają pomnik i zwrócone są do wewnątrz placu. W ramach remontu odnowiony został też budynek dawnej wartowni niemieckiej (ten, w którym mieścił się dworzec Karpaty), wydzielono w nim przestrzeń dla zwiedzających Plac tzw. Miejsce zadumy. W tym czasie przebudowano również przejście podziemne dla pieszych, biegnące od Placu Bohaterów Getta na drugą stronę ul. Na Zjeździe.
Zwiedzając Plac Bohaterów Getta koniecznie należy odwiedzić wspomnianą już powyżej aptekę Pod Orłem, znajdującą się w kamienicy nr 18. W czasach, gdy istniało getto, prowadził ją wspomniany już wcześniej Tadeusz Pankiewicz a pomagały mu trzy farmaceutki: Irena Droździkowska, Helena Krywaniuk, Aurelia Danek. Była to jedyna apteka na terenie podgórskiego getta, a Pankiewicz był jedynym jego nieżydowskim mieszkańcem. Poza sprzedażą leków, Pankiewicz aktywnie pomagał mieszkańcom getta, przekazywał korespondencje od i dla bliskich spoza getta, dostarczał bezpłatnie potrzebne medykamenty. Poza tym apteka była miejscem, w którym skupiało się życie towarzyskie i kulturalne – tam spotykali się na dyskusjach żydowscy intelektualiści, prawnicy, pisarze, artyści, dostępne tam były również podziemne gazety. Pomagał otrzymywać przepustki na wyjście poza mury getta przez potwierdzenie na recepcie braku potrzebnego leku w aptece, pomagał ukrywać się w aptece tym Żydom, którzy obawiali się aresztowania. Dla deportowanych Żydów miał za darmo leki na uspokojenie, leki przeciwbólowe, żywność dla najbiedniejszych, w aptece przetrwały powierzone jej właścicielowi i bezpiecznie przechowane liczne dokumenty osobiste, a także kilkanaście Tor. Tadeusz Pankiewicz napisał książkę „Apteka w getcie krakowskim”, w której spisał wspomnienia z czasów pracy w getcie, a za swoją działalność dla Żydów został w 1983 uhonorowany tytułem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata.
W 1983 w aptece zostało otwarte Muzeum Pamięci Narodowej, dziś jest to jeden z oddziałów Muzeum Historycznych Miasta Krakowa. Muzeum Apteka Pod Orłem wraz z Fabryką Schindlera i Muzeum przy ul. Pomorskiej (dawna siedziba gestapo) tworzą tzw. Trasę Pamięci.
wybrana bibliografia:
Encyklopedia Krakowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000;
Przewodnik po zabytkach Krakowa, Michał Rożek, WAM, Kraków 2012
Kraków od A do Z, Jan Adamczewski, 1992