Fundacje kościelne
Mówiąc o miejskich przywilejach i dowodach przychylności piastowskich książąt względem miasta, nie należy zapominać, że wyrażała się ona także w przywilejach i fundacjach na rzecz powstających w mieście instytucji i kongregacji kościelnych. Rozwój kultury, piśmiennictwa, muzyki, ale także właściwe funkcjonowanie administracji i dyplomacji, opierało się w średniowieczu przeważnie na kadrach duchownych. Rola wspólnot klasztornych w dziejach Krakowa jest trudna do przecenienia. Mnichem był najprawdopodobniej twórca pierwszej kroniki polskiej Gal Anonim, cysterskim mnichem, wpierw biskupem krakowskim, był twórca drugiej kroniki ojczystych dziejów, Wincenty Kadłubek.
Począwszy od Tynieckiego opactwa OO Benedyktynów,
Fot. 29. Opactwo Benedyktynów w Tyńcu, XI w.
założonego jeszcze w XI wieku, Kraków stał się miastem licznych fundacji kościelnych, najczęściej pierwszych w Polsce.
W połowie XII wieku możnowładca Jaksa Gryfita umieścił na Zwierzyńcu Norbertanki,
Fot. 30. Klasztor Norbertanek, XII w.
w 1222 biskup krakowski Iwo Odrowąż osadził w podkrakowskiej Mogile Cystersów, a rok później sprowadził do Krakowa Dominikanów.
Fot. 31. Kościół OO Dominikanów pod wezw. Najświętszej Trójcy, XIII w.
W 1237 Henryk Pobożny zaprosił do miasta Franciszkanów.
Fot. 32. Klasztor OO Franciszkanów pod wezw. św. Franciszka,
widok od strony pl. Wszystkich Świętych, XIII w.
W 1363 na Kazimierzu osiedli Augustianie, w 1397 na Garbarach Karmelici,
Fot. 33. Kalwaria przy Kościele OO Karmelitów Trzewiczkowych
sprowadzeni przez królową Jadwigę, a w 1455 na Stradomiu Bernardyni,
Fot. 34. Kościół OO Bernardynów pod wezw. św. Bernarda, XVII w.,
arch. Krzysztof Mieroszewski
o których przybycie zabiegał gorąco król Kazimierz Jagiellończyk. Do wielkiego znaczenia na dworze Zygmunta III Wazy doszli, sprowadzeni w 1588 do Krakowa, Bracia z Towarzystwa Jezusowego, popularnie zwani Jezuitami. W 1609 możny kupiec krakowski Walerian Montelupi sprowadził OO Bonifratrów.
Fot. 35. Kościół i Klasztor OO Bonifratrów, XVII/XVIII w.
W XVII wieku w Krakowie osiadły też Dominikanki, Wizytki, Pijarzy, Misjonarze, Kapucyni, a listę tę powiększyło założenie w wieku XVIII konwentu SS Karmelitanek. Lista ta oczywiście nie jest kompletna. Obecność licznych konwentów klasztornych w Krakowie nadawała miastu szczególną specyfikę, stworzyło z niego skarbnicę niezliczonych dóbr kultury, wśród których należy wymienić gotyckie świątynie Franciszkanów,
Fot. 36. Klasztor Franciszkanów, widok od strony północnej
Dominikanów i Augustianów, barokowe kościoły św. św. Piotra i Pawła (wzniesiony dla Jezuitów), św. Bernarda i XVIII wieczne świątynie OO Misjonarzy i OO Paulinów na Skałce.
Fot. 37. Kościół św. św. Piotra i Pawła, 1596-1625,
arch. J. Trevano
Fot. 38. Kościół św. Bernarda, XVII w.
Fot. 39. Klasztor OO Paulinów na Skałce
W scriptoriach zakonnych powstawały najcenniejsze dokumenty polskiej annalistyki i iluminatorstwa, jak choćby bezcenne, z warsztatu mogilskiego mnicha Jana Samostrzelnika (XVI wiek), a na potrzeby liturgiczne zamawiano w miejscowych warsztatach liczne precjoza świadczące o wysokim poziomie krakowskiego rzemiosła artystycznego.
W XVII wieku stale rosnąca liczba fundacji klasztornych stworzyła jednak niekorzystną strukturę własnościową w mieście przyczyniając się pośrednio do upadku stanu mieszczańskiego w Polsce.