Ruszcza

           Nazwa Ruszcza, dawniej Ruscha, Ruscza, Russecz, Russiecz, Rusiecz ma charakter dzierżawczy, pochodzi od nazwy osobowej Rusek, w obecnej formie występuje od 1787. Nazwa wsi może sugerować istnienie we wcześniejszym średniowieczu na tym terenie osadnictwa jenieckiego ruskiego

           Wieś Ruszcza była położona 15,5 km na północny-wschód od centrum Krakowa. Graniczyła od północy z Węgrzynowicami, od północnego - zachodu z Wadowem, od zachodu i południa z Branicami, od wschodu z Wyciążem oraz na krótkim odcinku z Kościelnikami. Zabudowa wsi miała charakter zwarty, typu nawisowo - rynkowego. Najstarsza zabudowa wsi powstała w rejonie skrzyżowania dzisiejszych ulic Jeziorko, Wiatracznej.

           Kościół pod wezwaniem św. Grzegorza w Ruszczy pierwotnie został wzniesiony prawdopodobnie na początku XIII wieku. W 1222 roku wymieniony jest kapelan Bernard z Ruszczy. Parafię pod wezwaniem św. Grzegorza w Ruszczy erygowano w 1312 roku. W 1325 roku wzmiankowano dwóch plebanów: Waltera oraz Marcina. Według danych szacunkowych parafia rusiecka w 1340 roku liczyła około 1000 osób.

           Na terenie Ruszczy odnaleziono pozostałości wczesnośredniowiecznej osady z X - XIII wieku. Pierwsze wzmianki źródłowe o Ruszczy pochodzą z 1. połowy XIII wieku. Wieś była obok przyległych Branic gniazdem rodowym jednego z najznakomitszych rodów małopolskich Branickich herbu Gryf. W 1241 roku w bitwie pod Legnicą zginął właściciel wsi Sulisław z Ruszczy herbu Gryf, który prawdopodobnie sprawował urząd wojewody krakowskiego. Dobra odziedziczył jego syn Klemens z Ruszczy (zm. 1256), bardzo wpływowa postać w ówczesnej Małopolsce, kasztelan krakowski, następnie wojewoda krakowski. Przedstawiciele rodu Branickich przez kilka stuleci posiadali dobra rusieckie wraz z sąsiadującymi Branicami. W 1373 roku królowa Elżbieta Węgierska na prośbę Unisławy, wdowy po Jakubie z Branic, przeniosła Ruszczę, Kantorowice z prawa polskiego na prawo niemieckie średzkie. Na przełomie XIV i XV wieku wieś była własnością Wierzbięty z Branic (zm.1425) burgrabiego krakowskiego, starosty sanockiego, stolnika krakowskiego. W 1405 roku król Władysław Jagiełło zezwolił Wierzbięcie z Branic przenieść Ruszczę z prawa polskiego na prawo niemieckie.

           W 1417 roku biskup krakowski, Wojciech Jastrzębiec zezwolił na wybudowanie nowego kościoła parafialnego w Ruszczy, któremu nadał rangę kolegiaty. Przy kościele powstało kolegium mansjonarzy złożone z pięciu kapłanów, dla śpiewania codziennego oficjum małego ku czci Najświętszej Maryi Panny.

           Po 1425 roku majątek odziedziczyli synowie Wierzbięty: Grzegorz z Branic ( zm. około1458) kasztelan radomski oraz jego brat Piotr z Branic (zm. około 1475) kasztelan biecki. Już w połowie XV wieku wzmiankowane było istnienie szkoły parafialnej w Ruszczy, którą prowadzili miejscowi mansjonarze. W 1581 roku wieś była w posiadaniu Stanisława Branickiego, wchodziła w skład posiadłości z siedzibą w Branicach, liczyła 2 łany kmiece. W rejestrze poborowym województwa krakowskiego z 1629 roku odnotowano, iż właścicielem wsi był Krzysztof Koryciński (1577 - 1636) sekretarz królewski, kasztelan sądecki, następnie wojnicki, jeden z czołowych działaczy kontrreformacji. W połowie XVII wieku wieś należała do Jan Klemensa (I) Branickiego (zm. 1657) starosty chęcińskiego, bocheńskiego, wielickiego, podkomorzego krakowskiego. Proboszczem parafii rusieckiej był po 1694 roku Jan Kazimierz Bokum (1666 - 1721) kanonik krakowski, sekretarz króla Jana III Sobieskiego, późniejszy biskup przemyski, podkanclerzy koronny. W 1739 roku biskup krakowski Jan Aleksander Lipski na prośbę Jana Klemensa (III) Branickiego zniósł prebendę dwóch kanoników, pozostała jedynie prepozytura, która została zniesiona na początku XIX wieku.

           W rękach rodziny Branickich wieś pozostawała do wygaśnięcia rodu w 2. połowie XVIII wieku. Ostatnim przedstawicielem rodu, do którego należała wieś, był jeden z największych magnatów polskich Jan Klemens (III) Branicki (1689 - 1771) hetman wielki koronny oraz kasztelan krakowski. Po jego śmierci wieś stanowiła własność jego żony Izabeli z Poniatowskich Branickiej (1730 - 1808), która była starszą siostrą króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1789 roku wieś liczyła 41 domów, w tym znajdowały się zabudowania dworskie, plebania, wikariat, karczma, folwark plebański. W 1802 roku probostwo rusieckie objął Antoni Bystrzonowski (1769 - 1848) kanonik krakowski, późniejszy senator Wolnego Miasta Krakowa, który pełnił obowiązki prezesa Senatu Rządzącego. Po trzecim rozbiorze wieś nabył Marcin Badeni (zm. 1824) sędzia wielkorządowy krakowski, senator – wojewoda oraz minister sprawiedliwości Królestwa Kongresowego.

           Około 1830 roku drogą spadku po matce Zofii z Badenich Popielowej wieś stała się własnością Pawła Popiela (1807 - 1892). Właściciel majątku w Ruszczy był znanym galicyjskim politykiem, publicystą oraz myślicielem, a także konserwatorem zabytków Krakowa. W 1870 roku Ruszcza z Wolą Rusiecką, Kępą liczyła 270 mieszkańców. Posiadłość dworska Pawła Popiela, liczyła 312 morgów ziemi, zaś gromadzka 195 morgów. We wsi znajdowała się szkoła ludowa oraz dwie karczmy. Po śmierci Pawła Popiela majątek w Ruszczy odziedziczył Jan Popiel (1836 - 1911) polityk, konserwatysta galicyjski, poseł na Sejm Galicyjski oraz Zofia Popielówna (1846 - 1926) znana krakowska działaczka katolicko-społeczna. Na początku XX wieku częstym gościem w dworze Popielów w Ruszczy był Karol Hubert Rostworowski, znany dramatopisarz, poeta i publicysta krakowski.

           W 1931 wieś liczyła 60 budynków oraz 324 mieszkańców. W latach pięćdziesiątych XX wieku przez teren dawnej Ruszczy przeszła linia kolejowa Nowa Huta – Podłęże. W 1961 roku uruchomiono trakcję elektryczną na wspomnianej linii kolejowej. Powstała stacja kolejowa Kraków Nowa Huta – Północ, zlokalizowana została duża stacja towarowa Kraków - Nowa-Huta. W południowo-zachodniej części Ruszczy powstały zabudowania zaplecza Huty im. Lenina.

Zabytki:

           Kościół gotycki, dwunawowy fundacji Wierzbięty z Branic został wzniesiony około 1420 roku, znajduje się w nim cenny gotycki nagrobek fundatora. Przy prezbiterium została wzniesiona ośmioboczna kaplica w 1925 roku przez Adolfa Szyszko - Bohusza (1883-1948) wybitnego architekta i konserwatora. W barokowym ołtarzu głównym z 1. połowy XVII wieku znajduje się obraz przedstawiający św. Grzegorza Wielkiego, który jest bardzo dobrą, włoską kopią, obrazu Annibale Carraciego Święty Grzegorz jako orędownik dusz w czyśćcu cierpiących. W kościele znajduje się tablica marmurowa z fryzem z panopliów i tarczą z herbami, na pamiątkę założenia Bractwa Różańcowego w 1668 roku przez Stanisława Kalinowskiego.

           Z rusieckiego kościoła pochodzi słynne Epitafium Wierzbięty z Branic, jeden z najcenniejszych obrazów tablicowych w Polsce, obecnie znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. W Ruszczy znajduje się dwór hrabiego Pawła Popiela w formie willi neorenesansowej, który powstał około 1863 roku. Wokół dworu znajdował się niegdyś park krajobrazowy.

           Pierwszy cmentarz w Ruszczy powstał przy kościele św. Grzegorza, następny w 2. połowie XIX wieku, znajduje się tu między innymi grobowiec rodziny hrabiów Badenich.