Katarzyna Habsburżanka

Austriaczka, Rakuszanka

(15 lub 25 września 1533 Wiedeń lub Innsbruck, Austria – 28 lub 29 lutego 1572 Linz)

królowa polska

rodzina

siódme z piętnaściorga dzieci cesarza Rzymskiego Narodu Niemieckiego, króla Węgier i Czech, Ferdynanda I Habsburga, i Anny Jagiellonki, córki Władysława II Jagiellończyka króla Węgier i Czech
siostra Elżbiety Austriaczki, pierwszej żony Zygmunta Augusta
biogram

         Dzieciństwo spędziła głównie w Innsbrucku w towarzystwie licznego rodzeństwa. Wychowywana była w duchu głęboko religijnym i raczej surowo, znała łacinę i włoski.
          Poślubiła księcia Mantui - Franciszka III Gonzagę. Posag jej wynosił 100 000 florenów reńskich. Mąż Katarzyny utonął w jeziorze Como zaledwie 4 miesiące po ślubie. Po tym tragicznym wydarzeniu wróciła do Innsbrucka jako 17-letnia wdowa. Cesarz Ferdynand wiedząc o bezpotomności i wdowieństwie swego dawnego zięcia Zygmunta Augusta wysunął pomysł małżeństwa córki z Zygmuntem.

           Tego małżeństwa nikt nie chciał – nikt, poza Habsburgami.
           Katarzyna winiła Zygmunta o śmierć siostry Elżbiety, on obawiał się, że będzie nieatrakcyjna i słabego zdrowia, nie da mu upragnionego, męskiego potomka, który przedłuży dynastię.
           Po śmierci Barbary było oczywiste, że król musi ożenić się ponownie.
          Zygmunt August za dobrze pamiętał swoje małżeństwo z drętwą, zahukaną epileptyczką, by wchodzić w nowy związek z kolejną Habsburżanką. Katarzyna mogła okazać się tak samo obciążona chorobą, jak jej siostra. Obawiał się też jej bezpłodności, bo nie brał pod uwagę tego, że problemy żon z zajściem w ciążę mogłyby wynikać z jego winy. Żonę planował znaleźć w Bawarii lub w Ferrarze. Do Wiednia wysłał Mikołaja Czarnego Radziwiłła, który miał prowadzić pozorowane negocjacje a prawdziwe działania prowadzić na innych dworach. Tymczasem Czarny, który od wielu lat współpracował z niemiecką dynastią, nie bawił się w bezcelowe pertraktacje.
           Nie informując króla o niczym, załatwił wszystkie formalności: wysokość posagu, intercyzę, ślub per procura. Na ślub musiał udzielić dyspensy papież, bowiem narzeczona była siostrą zmarłej żony, co wówczas uważano za przeszkodę kanoniczną w zawarciu małżeństwa. Kiedy wiadomości dotarły do Zygmunta Augusta, było już za późno na wyjaśnienia.

           Po przyjeździe do Krakowa odbył się właściwy ślub a uroczystości ślubne trwały 10 dni. W posagu Katarzyna wniosła 100 tysięcy florenów, 500 grzywien srebra, 48 bogato zdobionych sukni i około 800 sztuk biżuterii. Młoda królowa w wieku 20 lat była zdecydowanie nieładna, bez wdzięku, nadmiernie otyła, ociężała. Cierpiała na przypadłości gastryczne a podczas ciężkiej choroby w 1558 roku wyszły na jaw jej schorzenia epileptyczne. Zygmunt nie oczekiwał urody, chciał tylko syna! Po weselu na około cztery miesiące wyjechał z małżonką do Knyszyna, ukochanej rezydencji myśliwskiej, gdzie między nimi trwała najprawdziwsza sielanka.

           Katarzyna była ambitna i dążyła do zdobycia wpływów politycznych na polskim dworze; z mężem rozmawiała po niemiecku, zaś ze swymi szwagierkami, w tym królową Boną - po włosku. Prowadziła ożywioną korespondencję z dworem habsburskim, udzielała cennych informacji, doradzała posłom habsburskim przed audiencją u króla, czuła się reprezentantem interesów habsburskich w Polsce. Jej działania polityczne drażniły i nie podobały się Zygmuntowi. Ponieważ królowa nie zachodziła w ciążę, król zmusił żonę do wyjazdu do Wilna i ograniczył jej kontakty z otoczeniem. Małżeństwo było nieudane, a niechęć króla pogłębiła się gdy Katarzyna poroniła. Król po tym wydarzeniu odsunął się od żony.
           W rozmaitych publikacjach dość często można spotkać się z opinią, że ciąża Katarzyny była symulowana. Osobisty lekarz Katarzyny stwierdził jej stan wyłącznie na podstawie słów pacjentki. Król oświadczył publicznie, że uważa swoje małżeństwo za związek kazirodczy, że do żony odczuwa wstręt i nawet jeśli nie otrzyma rozwodu, to nie będzie żył z żoną. Królowa podzieliła los siostry - skazana na pogardę i samotność. Zygmunt August miał obsesję na punkcie następcy tronu, więc zaczął rozmowy z nuncjuszem apostolskim G.F. Commendone o unieważnienie małżeństwa, argumentując że małżeństwo jest grzeszne i niezgodne z prawem boskim ponieważ Katarzyna była siostrą jego pierwszej żony oraz, że między nimi nigdy nie pojawił się "pociąg krwi".

           Bulwersowało to opinię szlachecką, zwłaszcza, że brak potomstwa groził wygaśnięciem dynastii. Sprawa była omawiana na sejmach, powszechna była sympatia dla porzuconej monarchini, którą nazywano "prześladowaną, świętą panią". W tym czasie królowa mieszkała z niewielkim dworem na zamku w Radomiu, wiodąc ciche i smutne życie. Katarzyna zdecydowała się opuścić Polskę, ale szlachta wybłagała pozostanie w kraju. Jednak wobec szykan ze strony małżonka Katarzyna wyjechała do Wiednia po 14 latach pobytu w Polsce. Nie zgadzała się na rozwód i gotowa byłą wrócić do męża, o ile odmieni się jego serce. Zamieszkała w Linzu. Dwór wiedeński wielokrotnie upominał się o jej prawa, Zygmunt August zaś udzielał dyplomatycznych odpowiedzi, w istocie odmawiając przyjęcia żony. Katarzyna wiodła smutny żywot zawiedzionej w życiu osobistym i nadziejach politycznych kobiety.
Pisała do męża, lecz Zygmunt August nawet nie chciał czytać jej listów. Gdy zmarła, zwróciła mężowi wszystko, co odeń otrzymała. Zostawiła też liczne legaty dla fundacji dobroczynnych w Linzu.
           Mimo żądań brata Katarzyny, cesarza Austrii Maksymiliana II, Zygmunt August nie zgodził się na pochówek na Wawelu. Została pochowana w klasztorze św. Floriana w Sankt Florian koło Linzu. Ponowny wspaniały pogrzeb urządził ciotce 42 lata później cesarz Rudolf II.

        Zygmunt August szybko rozpoczął starania o kolejną żonę, sam jednak zmarł kilka miesięcy później.

kalendarium

1543 III 17 - Ferdynand zawarł umowę z domem książęcym Gonzagów o małżeństwie Katarzyny z następcą tronu Mantui księciem Franciszkiem
1549 X 7 - Katarzyna opuściła Innsbruck i udała się do Mantui
1549 X 27 - poślubiła Franciszka III Gonzagę, księcia Mantui i markiza Monferratu w latach 1540 do 1550
1550 II 21 - jej mąż utonął w jeziorze Como
1553 IV 10 - Zygmunt August pisał z Krakowa do Radziwiłła Rudego, że ożeni się z Katarzyną
1553 IV 29 - Zygmunt wysłał do Wiednia podkanclerzego Jana Przerembskiego z pełnomocnictwami dla niego i dla Radziwiłła do przeprowadzenia pertraktacji w sprawie małżeństwa

1553 V 20 - nadeszła dyspensa papieska
1553 VI 23 - podpisano w Wiedniu umowę małżeńską, według której Katarzyna wniosła w posagu 100 000 florenów, po czym nastąpił ślub per procura
1553 VII 28 - Katarzyna przybyła do Balic i zatrzymała się we dworze Bonerów
1553 VII 29 - jadącą karetą Katarzynę przywitał pod Krakowem Zygmunt August z matką i siostrami, a następnie cały orszak udał się na Wawel
1553 VII 30 lub 31 - odbył się ślub i koronacja
1553 IX - 1554 II 10 - młoda para przebywała w Knyszynie
1554 IV - Katarzyna powiadomiła Zygmunta, że spodziewa się dziecka
1554 X 3 - powiadomiła Bonę, że nadzieje na potomstwo były płonne
1555/1556 - cesarz Ferdynand wypłacił posag córki
1556 I 18 - otrzymała należną oprawę - miasta Wiślicę, Żarnów, Radom, Nowe Miasto Korczyn, Kozienice, Chęciny i Radoszyce
1558 - pojawiły się u niej oznaki rodzinnej padaczki
1563 IV - król wysłał ją do jej dóbr do Radomia
1565 I - król powiadomił legata papieskiego Giovanniego Commendone, że pragnie rozwodu z żoną

1566 X 8 - opuściła Wieluń i wyjechała do Austrii
1566 X 25 - przybyła do Wiednia
1566 XI 15 - cesarz Maksymilian prosił Zygmunta Augusta o pozwolenie na przedłużenie pobytu królowej w Wiedniu
1566 XII 1 - król zezwolił na dalszy pobyt Katarzyny w Wiedniu
1567 III 17 - poseł austriacki Dudycz donosił do Wiednia, że król odmówił zdecydowanie dalszego współżycia z Katarzyną. Jeśli królowa chce wracać do Polski, król nie będzie jej stawiał przeszkód. Jednocześnie jednak unikał wskazania miejsca, gdzie miałaby zamieszkać, i przyznania jej pieniędzy na utrzymanie dworu. Tym samym uniemożliwiał jej powrót
1567 X 23 - wyjechała z Wiednia do Linzu
1572 II 10 - sporządziła testament
1599 IX 22 - ciało jej przewieziono do klasztoru św. Floriana
1614 IX 22 - cesarz Maciej wyprawił ciotce uroczysty pogrzeb

źródła

Duczmal Małgorzata, Jagiellonowie, Kraków 1996 

Janicki Kamil, Damy złotego wieku. Prawdziwe historie. Kraków 2014