Maria Janina Kossak

Lilka

(24 listopada 1891 Kraków – 9 lipca 1945 Manchester)

poetka, dramatopisarka, malarka

rodzina

z rodziny Kossaków

córka Wojciecha Horacego (1856-1942), i Marii z Kisielnickich (1861-1943) ze Stawisk
rodzeństwo: Jerzy (1886-1955), malarz batalista i Magdalena Samozwaniec (1894-1972), pisarka satyryczna
poślubiła:

1. 25 września 1915 poślubiła Władysława Janotę-Bzowskiego (1885-1945) – oficer armii austriackiej, nazywanego przez nią „Bzunio”

2. 1 czerwca 1919 na Wawelu poślubiła Jana Gwalberta Henryka Pawlikowskiego (1891-1962) - prozaik, znawca folkloru podhalańskiego, zwany „Gwasiem”

3. w czerwcu 1931 w Poznaniu poślubiła Stefana Jerzego Jasnorzewskiego (1901-1970) – oficer lotnictwa, zwany Lotkiem

biogram

           Nie miała formalnego wykształcenia, odebrała edukację w domu, w „Kossakówce”. Jak wspominał Karol Estreicher:

           … obie siostry miały szczególne wykształcenie. Były ostatnimi przedstawicielkami pokolenia kształconego domowym sposobem przez guwernantki, nauczycielki, a potem na kursach przygotowawczych.

           Była niezwykle uzdolnionym dzieckiem, od dzieciństwa interesowała się poezją, rysowała, malowała, grała na fortepianie, tańczyła balet. Już jako sześcioletnia dziewczynka układała wierszyki i zapisywała je w swoim brulionie. Oto jeden z nich:

Wyszedł Bobcio ze swej budki

Tam gdzie rosną niezabudki,

Tam gdzie maki, malwy rosną,

Jak to zwykle bywa wiosną.

           Pisała ciągle, nie przeszkadzało jej ani towarzystwo ani zabawa – potrafiła całkowicie się wyłączyć aby zanotować wersy, które przyszły jej do głowy. W dzieciństwie złamała prawą rękę, a nieodpowiednie leczenie spowodowało deformację kręgosłupa. W ciągu dnia musiała więc wkładać ortopedyczny gorset, co starała się zamaskować nosząc fantazyjne szale i stroje.

            Nie uczęszczała do szkół, co było wówczas powszechną praktyką a swe wykształcenie zawdzięczała starannej edukacji domowej z pomocą nauczycielek i guwernantek. Pobierała też lekcje języka francuskiego, niemieckiego i angielskiego. Na jej poziom intelektualny wpływało znacznie samokształcenie i czytanie książek w zakresie przyrodoznawstwa, filozofii i literatury. Przez pewien czas była też wolną słuchaczką na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Na rozwój kulturalny poetki wpływały zapewne oprócz podróży zagranicznych do Francji, Włoch, Turcji i Afryki Północnej, także przyjaźnie literacko-artystyczne między innymi ze skamandrytami, rodziną Morstinów i Pawlikowskich, Stanisławem Ignacym Witkiewiczem, Antonim Słonimskim, Janem Lechoniem, Jarosławem Iwaszkiewiczem, Stefanem Żeromskim czy Kazimierą Iłłakowiczówną.

            W wieku 24 lat poślubiła Władysława Janotę Bzowskiego porucznika armii austriackiej. Po ślubie wyjechali do Mödling pod Wiedniem, gdzie stacjonował pułk Bzowskiego, a później do Weisskirchen (Hranice) na Morawach. Nie był to związek szczęśliwy, pojawiły się konflikty, dochodziło do kłótni, a nawet rękoczynów. Po kilku latach nastąpiło unieważnienie ślubu kościelnego (co jak głosiła fama kosztowało Wojciecha Kossaka fortunę) i powrót poetki do Krakowa.

           Wyszła za mąż po raz drugi za Jana Gwalberta Henryka Pawlikowskiego i zamieszkała z nim w Zakopanem w willi "Pod Jedlami" na Kozińcu. To uczucie zaowocowało znakomitymi erotykami i oryginalną liryką miłosną oraz prozą jej listów do męża. Związek ten choć zawarty z wielkiej miłości, także nie okazał się trwały. Mąż porzucił ją i wyjechał do Wiednia, wiążąc się z nastoletnią baletnicą. Po rozwodzie wróciła do Krakowa.

            Po raz trzeci poetka wyszła za mąż za Stefana Jerzego Jasnorzewskiego, blisko o dziesięć lat młodszego od siebie oficera lotnictwa. Poznali się w szpitalu, gdzie Lotek przebywał po wypadku lotniczym i jak twierdzili obydwoje była to miłość od pierwszego wejrzenia. Ten jej wybór okazał się trafny - małżeństwo było szczęśliwe i trwałe. Początkowo Jasnorzewscy mieszkali w Krakowie, potem w Dęblinie, a tuż przed wojną w Warszawie. Po wybuchu wojny opuścili Polskę i przez Rumunię i Francję udali się do Anglii, gdzie artystka pozostała już do końca swojego życia.

           Zmarła w wieku 54 lat, po ciężkiej chorobie na raka w szpitalu w Manchester, otoczona troskliwą opieką męża. Została pochowana na miejscowym cmentarzu.

           Znana jest jako poetka, autorka wielu wierszy, była jedną z najwybitniejszych poetek okresu międzywojennego. W swoich wierszach podejmowała tematykę związaną z miłością, przemijaniem i śmiercią oraz prawami natury. Pisała fraszki, epigramy, dramaty i satyry, a przede wszystkim czterowierszowe miniatury zakończone niespodziewaną pointą. Sztuk scenicznych napisała 15, z tego 11 było wystawianych: w teatrach Warszawy (7), Krakowa (4) i Poznania (1).

           Publikowała swoje utwory najpierw na łamach czasopisma "Skamander", potem także w "Bluszczu", "Wiadomościach Literackich", "Tygodniku Ilustrowanym", "Świecie", "Cyruliku Warszawskim", "Czasie" oraz "Gazecie Polskiej". Współpracowała także z Polskim Radiem jako autorka słuchowisk radiowych.

          Przebywając na emigracji zaangażowała się w działalność kulturalno-polityczną - została członkiem Rady Teatralnej w Ministerstwie Informacji Rządu RP. Ponadto współpracowała z "Wiadomościami Polskimi Politycznymi i Literackimi", "Polską Walczącą" oraz "Nową Polską".

            Rozwijała się także na niwie malarskiej, chociaż jej twórczość plastyczna była dziedziną raczej poboczną wobec literackiej. Jej wczesne prace akwarelowe przedstawiały głównie baśniowe nimfy, taniec, kwiaty i motyle. Jej twórczość malarska często zawierała aluzje do dziejów jej miłości i małżeństw. Z czasu małżeństwa z Bzowskim w jej akwarelach dominował motyw kwiatów o twarzach pięknych kobiet, omdlałych i więdnących. Jana Pawlikowskiego przedstawiała jako wielkiego boga w gwieździstej todze, trzymającego na dłoni drobnego motyla-kobietę z twarzą jej samej. Ukazywała go również z kulą ziemską w ręku, na której oni oboje spleceni uściskiem lecą nocą w usłany gwiazdami wszechświat.  Artystka dużo malowała z natury. Często podczas pobytu w Krakowie malowała żebrzące pod kościołem kobiety, stworzyła także szereg innych portretów i autoportretów. Poetka zaprojektowała także okładkę i dwubarwne ilustracje do tomu swoich wierszy Różowa magia, być może jest także autorką okładki innych swoich zbiorków poezji: Niebieskie migdały i Pocałunki.

           Według Magdaleny Samozwaniec, artystka wystawiała także swoje prace w Krakowskiej ASP i w Zakopanem, a w latach 20-tych także w Warszawie. Piosenki do jej tekstów śpiewali między innymi Czesław Niemen, Ewa Demarczyk, Krystyna Janda.

wybrane prace:

1922 - Niebieskie migdały

1924 - Różowa magia

1924 - Szofer Archibald. Komedia w 3 aktach

1926 - Kochanek Sybilli Thompson. Fantazja przyszłości w 3 aktach

1926 – Pocałunki

1927 - Dancing. Karnet balowy

1927 – Wachlarz

1928 - Cisza leśna

1928 - Paryż

1930 - Profil białej damy

1932 - Egipska pszenica. Sztuka w 3 aktach

1936 - Mrówki (Myrmeis). Sztuka w 3 aktach

1936 - Zalotnicy niebiescy. Sztuka w 3 aktach
1932 - Surowy jedwab
1935 - Powrót mamy. Komedia w 3 aktach
1933 - Śpiąca załoga
1936 - Dowód osobisty. Komedia w 3 aktach
1937 - Nagroda literacka. Komedia w 4 aktach
1935 - Balet powojów
1936 - Biedna młodość, (słuchowisko radiowe)
1936 - Pani zabija pana, (słuchowisko radiowe)
1937 – Krystalizacje
1937 - Złowrogi portret, (słuchowisko radiowe)
1938 - Baba-Dziwo. Tragikomedia w 3 aktach
1939 - Dewaluacja Klary. Komedia w 3 aktach
1939 - Popielaty welon. Fantazja sceniczna w 9 obrazach
1939 - Szkicownik poetycki
1941 - Gołąb ofiarny. Zbiór wierszy
1941 - Róża i lasy płonące
1980 - Czterolistna koniczyna albo szachownica

kalendarium

1915 IV 16 – Leonard Lepszy przedstawił jej rysunki w Krakowie w Towarzystwie Numizmatycznym

1916/1917 - na wystawie ogólnej w TPSP wystawiła dwie akwarele: Wędrówka duszy kobiecej

1917 - krakowska firma wydawnicza Henryka Frista wydała wybrane prace Pawlikowskiej w formie pocztówek (dla których inspiracją były...biało-niebieskie kafle holenderskie)

1918 VI – Bzowski wniósł do sądu duchownego sprawę o unieważnienie małżeństwa

1918 XII 21 – sąd duchowny małżeństwo „uznaje za nieważne i niebyłe”

1919 III 12 – sąd drugiej instancji potwierdza nieważność ich małżeństwa

1919 - zamieszkała z Gwalbertem Pawlikowskim w Zakopanem w willi "Pod Jedlami" na Kozińcu

1922 – debiutowała na łamach „Skamandra”, gdzie zamieszczono jej trzy wiersze

1924 – w grudniu wraz z siostrą pojechały do Paryża, Cannes i Nicei

1929 – rozwiodła się z Gwalbertem Pawlikowskim i powróciła do Krakowa

1934 – wraz ze Stefanem Jasnorzewskim zamieszkali w pobliżu Dęblina, w miejscowości Irena

1935 - została nagrodzona Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury

1937 - otrzymała Nagrodę Literacką Miasta Krakowa

1939 IX – wraz z mężem ewakuowali się przez Rumunię do Francji

1940 – od czerwca znaleźli się w Anglii

1944 – pojawiły się u niej pierwsze objawy choroby nowotworowej

źródła:

Joanna Jurgała-Jureczka, Kobiety Kossaków, Warszawa 2015

Kazimierz Olszański: Niepospolity ród Kossaków, Kraków 1994

Marcin K. Schirmer: Wybitne rody, które tworzyły polską kulturę i naukę, Warszawa 2017