Hugo Sztumberg Kołłątaj

(1 kwietnia 1750 Dederkały Wielkie, Wołyń – 28 lutego 1812 Warszawa)

filozof, historyk, biskup, satyryk, działacz i pisarz polityczny, reformator szkolnictwa

rodzina

herbu Kotwica, najmłodszy z trzech synów Antoniego, podczaszego mścisławskiego i Marii z Mierzyńskich (vel Mierzeńskich)

biogram

           Urodził się na Wołyniu, w niezamożnej rodzinie szlacheckiej. Po ukończeniu szkoły w Pińczowie kształcił się w Akademii Krakowskiej, uzyskał stopień doktora filozofii, następnie kontynuował naukę w Wiedniu i we Włoszech, w Rzymie, gdzie uzyskał doktorat prawa i teologii.
           Po powrocie do kraju uzyskał święcenia i objął jedną z kanonii krakowskich. Przeniósł się do Warszawy, pod swoim przywództwem skupił grupę radykalnych pisarzy, zwaną Kuźnią Kołłątajowską.
           Zaangażował się w prace Komisji Edukacji Narodowej (KEN) i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Jako delegat KEN, wspomagany przez M. Poniatowskiego i I. Potockiego, pomimo silnego oporu konserwatywnej profesury zasiadał w radzie Akademii Krakowskiej, a nawet został jej rektorem.
           Jego wielkim dziełem stała się reforma Akademii Krakowskiej obejmująca między innymi wprowadzenie nowych nauk (zwłaszcza przyrodniczych), zorganizowanie nowych katedr, gabinetu fizycznego i chemicznego oraz laboratorium anatomicznego. W miejsce wydziałów utworzył dwa kolegia: Fizyczne z siedzibą w nowo wybudowanym Collegium Physicum (obecnie Kołłątaja, przy ulicy św. Anny 6) i Moralne. Zorganizował Obserwatorium Astronomiczne, Ogród Botaniczny i klinikę lekarską. Usprawnił administrację, uporządkował archiwum uniwersyteckie i zbiory biblioteczne.
           W czasie Sejmu Czteroletniego należał do najaktywniejszych działaczy stronnictwa patriotycznego. Popierał walkę o emancypację miast i równouprawnienie mieszczan, opracował memoriał z żądaniem reform, który przedstawiciele miast podczas tzw. "czarnej procesji" wręczyli marszałkowi Sejmu i królowi, zmuszając ich do rozpatrzenia żądań. Był współautorem Konstytucji 3 Maja i innych aktów ustawodawczych. Po ogłoszeniu Konstytucji był jednym z twórców i kierowników Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej, pierwszego w Polsce zorganizowanego stronnictwa politycznego.
           W czasie powstania kościuszkowskiego należał do Rady Najwyższej Narodowej, gdzie był kierownikiem Wydziału Skarbu. Był współautorem aktu powstania, uniwersału połanieckiego, ustawy o przydzieleniu ziemi chłopom biorącym udział w powstaniu.
           Po utracie niepodległości przez Polskę, aresztowany przez Austriaków, przebywał 8 lat w więzieniu. Po powrocie do kraju zajął się pisaniem dzieł naukowych poświęconych historii, filozofii i oświacie.
           Zmarł w osamotnieniu i zapomnieniu, po długiej i ciężkiej chorobie. Został pochowany na warszawskich Powązkach, czas zatarł miejsce jego spoczynku, ale urna z jego sercem została złożona w kościele w Wiśniowej (we dworze w tej miejscowości mieszkał jego brat Rafał Kołłątaj).
           Na fasadzie siedziby PAU w Krakowie (ulica Sławkowska 17) znajduje się medalion z jego podobizną, w dworze Jana Matejki w Krzesławicach, dzierżawionym niegdyś przez Kołłątaja, jeden z pokojów poświęcono jego pamięci. Jego imię nosi krakowska Akademia Rolnicza oraz ulica w dzielnicy Grzegórzki, na Wesołej, łącząca ulicę Blich z ulicą św. Łazarza.

wybrane prace:

1786 - Przepis wdrożenia się do nauk prawnych
1788 - 1789 - Listy Anonima
1790 - Prawo polityczne narodu polskiego
1793 - O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja
1794 - 4 tomy Aktów wizyty i reformy Akademii Krakowskiej
1799 - 1805 - Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, czyli racjonalistycznie pojęty wstęp do historii
1808 - Uwagi nad tą częścią ziemi polskiej, która od Traktatu Tylżyckiego zwać poczęto Księstwem Warszawskim
1810 - Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III
Porządek fizyczno-moralny

kalendarium

1757 - został oddany na naukę do kolonii Akademii Krakowskiej w Pińczowie
1761 - wyprawiony został do Krakowa i umieszczony w bursie fundacji S. Garwaskiego
1765 - podjął decyzję o wstąpieniu do stanu duchownego
1768 - według swego oświadczenia był promowany na doktora filozofii w Akademii Krakowskiej
1771 - 1772 - przebywał w Wiedniu
1772 - 1775 - wyjechał do Bolonii, a następnie przebywał w Rzymie
1774 - w Rzymie uzyskał święcenia kapłańskie
1775 - powrócił do Krakowa, objął kanonię katedralną krakowską
1776 I 10 - odbył prymicje w Dederkałach
1776 V 8 - w kościele św. Krzyża wygłosił Kazania o gorliwości chrześcijańskiej
1776 - wszedł do Komisji Edukacji Narodowej
1776 IX - został przyjęty do Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
1777 - 1780 - z ramienia KEN przybył do Krakowa, dokonał reformy Akademii Krakowskiej
1779 - został plebanem w Krzyżanowicach, jak również dożywotnim dziedzicem tej wsi
1783 I 21 - 1786 VI - sprawował urząd rektora Szkoły Głównej Koronnej
1784 - zakupił w Krakowie dom przy ulicy św. Jana
1784 - po objęciu parafii w Pińczowie, jako proboszcz w Boże Narodzenie założył Bractwo Miłosierdzia pod wezwaniem Adama i Ewy oraz św. Izydora Oracza, które objął patronatem
1785 - z jego inspiracji powstała szczegółowa mapa topograficzna Krakowa
1786 - został referendarzem wielkim litewskim, przeniósł się na stałe do Warszawy

1786 - odznaczony został Orderem Świętego Stanisława
1789 - powołał w Krzeszowicach kompanię solną
1789 - współorganizował zjazd przedstawicieli miast i czarna procesję
1791 - został podkanclerzym koronnym
1791 - był współautorem Konstytucji 3 Maja
1791 - został kawalerem Orderu Orła Białego

1791 IV 29 – na Ratuszu Miasta Warszawy przyjął obywatelstwo miejskie
1792 VII 23 - poparł decyzję króla Stanisława Augusta Poniatowskiego o jego przystąpieniu do konfederacji targowickiej, wyjechał na emigrację
1794 V 24 - przyjechał do Warszawy, został członkiem władz powstania
1794 XI 4 - po szturmie Pragi potajemnie opuścił Warszawę
1794 XII 6 - XII 1802 - był bez wyroku więziony przez Austriaków w twierdzy w Ołomuńcu
1805 - współpracował z T. Czackim przy organizacji Liceum Krzemienieckiego
1806 - przybył do Warszawy
1807 I - został uwięziony przez władze carskie i wywieziony do Moskwy
1808 - powrócił do Warszawy

1809 VII – przybył do Krakowa
1809 - 1810 - przeprowadził powtórną reformę uniwersytetu w Krakowie, całkowicie go repolonizując

1809 XII 18 – członek rzeczywisty Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauki

1909 – jego imię otrzymała ulica w II dzielnicy Grzegórzki

źródła:

Encyklopedia Krakowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków 2000

Michał Janik, Hugo Kołłątaj, Lwów 1913

Maria Pasztor, Hugo Kołłątaj na Sejmie Wielkim w latach 1791-1792, Warszawa 1991

Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Dzieje Krakowa, t. 3, Kraków 1979