Jan III Sobieski
(17 VIII 1629 Olesko koło Lwowa – 17 VI 1696 Wilanów)
król polski, hetman wielki koronny
rodzina
herbu Janina, syn Jakuba, kasztelana krakowskiego, i Zofii Teofili Daniłowiczówny, wnuczki hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego
Jan III Sobieski
Lata panowania 1674 - 1696
rodzeństwo: Marek, starosta krasnostawski i jaworowski; Katarzyna (?), żona księcia Władysława Dominika Zasławskiego Ostrogskiego, wojewody krakowskiego; Stanisław, zmarł w dzieciństwie; Stanisław, zmarł w dzieciństwie; Zofia, zmarła w dzieciństwie; Anna, zmarła w dzieciństwie
poślubił Marię Kazimierę, wdowę po Janie Zamoyskim
dzieci: Jakub Ludwik, poślubił Jadwigę, córkę Filipa, elektora Palatynatu; Adelajda; Teresa Kunegunda (żona elektora bawarskiego Maksymiliana Emanuela); Aleksander Benedykt; Konstanty Władysław; Jan; 4 córki
przez Turków zwany Lwem Lechistanu, a przez chrześcijan Obrońcą Wiary
biogram
Dzieciństwo spędził w Żółkwi, następnie uczył się w Szkołach Nowodworskich i na Wydziale Filozoficznym Akademii Krakowskiej. Po studiach, wraz ze starszym bratem Markiem, przebywał w krajach Europie Zachodniej interesując się ich ustrojem, sztuką wojenną, literaturą i zwiedzając miedzy innymi Lipsk, Antwerpię, Brukselę, Paryż, Londyn, Lejdę i Hagę. Poznał wiele osobistości (między innymi Wielkiego Kondeusza, króla Karola II Stuarta, Wilhelma II Orańskiego), zapisał się w Paryżu do Czerwonej Kompanii gwardii królewskiej, nauczył się łaciny, francuskiego, niemieckiego i włoskiego.
Wezwany do kraju, wziął udział w walkach z Kozakami, Tatarami, Szwecją (początkowo po stronie Karola X Gustawa), Moskwą i Turcją.
Pokochał Marię Kazimierę, dwórkę królowej Ludwiki Marii (Marysieńkę), wówczas żonę Jana Zamoyskiego, z którą związał się tajnym ślubowaniem wierności. Związkowi temu patronowała sama królowa, chcąca przeciągnąć Sobieskiego na stronę swojego stronnictwa profrancuskiego.
Jako członek stronnictwa profrancuskiego, w czasie rokoszu Lubomirskiego stanął po stronie króla Jana Kazimierza. Wziął udział w walkach z rokoszanami ponosząc klęskę w bitwie pod Mątwami. Jednak w starciach z kozakami Piotra Doroszeńki i Tatarami dał dowody talentu dowódczego i męstwa pod Podhajcami, za co otrzymał urząd hetmana wielkiego koronnego.
Po abdykacji Jana Kazimierza wspólnie z prymasem Mikołajem Prażmowskim objął przywództwo stronnictwa francuskiego wspierając uzgodnionych z Ludwikiem XIV kandydatów do tronu (Wielkiego Kondeusza, później palatyna neuburskiego Filipa Wilhelma).
Po wyborze Michała Wiśniowieckiego na króla, przeszedł do opozycyjnego stronnictwa tzw. malkontentów. Sobieski zawiązał spisek detronizacyjny i doprowadził pierwszy raz w historii I Rzeczypospolitej do zerwania sejmu koronacyjnego (1 października - 12 listopada 1669). Król Francji Ludwik XIV powierzył Sobieskiemu misję popierania do korony polskiej kandydatury księcia Karola de Longueville. Stał się wówczas głównym wrogiem fakcji dworskiej. Gdy ta zawiązała przeciw niemu konfederację w Gołębiu, uchwalając akt uznania Jana Sobieskiego za wroga ojczyzny i konfiskując mu majątki, Sobieski odpowiedział zawiązaną z prymasem Prażmowskim konfederacją w Szczebrzeszynie, która umożliwiła ugodę na sejmie pacyfikacyjnym, który uchwalił proponowane przez Sobieskiego podatki i przyjął jego plan obrony Rzeczypospolitej.
Odniesienie świetnego zwycięstwa nad Turkami pod Chocimiem przyniosło mu sławę w świecie i koronę Rzeczypospolitej.
Jako król za najważniejsze zadanie uznał zawarcie pokoju z Turcją i przerwanie pasma wojen na południowych granicach państwa. Dokonał też reformy wojska (z oddziałów piechoty znikła pika, muszkieterzy zostali wyposażeni w berdysze, zwiększyło się znaczenie artylerii i dragonii).
Przebywając po koronacji w Krakowie, zatwierdził wiele przywilejów cechowych, wydał także nowe cechom i Żydom kazimierskim oraz prawo serwitoriatu niektórym mieszczanom. Rada miejska uzyskała (mimo sprzeciwu wojewody krakowskiego) prawo do wyboru nowych członków i wyznaczania 8 dorocznych prezydentów.
Po zerwaniu przymierza przez Francję na mocy zawartego traktatu z cesarzem Leopoldem I o wzajemnej pomocy w razie zagrożenia przez Turków Jan Sobieski wyruszył na odsiecz oblężonego Wiednia, gdzie objął naczelne dowództwo nad połączonymi siłami polsko - austriacko - niemieckimi. Opracował plan uderzenia i zniszczenia armii sułtana w bitwie walnej. Blisko 70 000 żołnierzy polskich, austriackich i niemieckich stanęło do walki z liczącą około 70 000 zbrojnych armią turecko - tatarską. Prowadząc atak husarii rozbił armię turecką Kara Mustafy pod Kahlenbergiem zmuszając ją do ucieczki.
Wysłał stąd wiadomość do papieża utrwaloną przez historię: "Przybyłem, zobaczyłem, Bóg zwyciężył". W marszu przez Węgry za cofającymi się Turkami odniósł jeszcze jedno zwycięstwo w bitwie pod Parkanami, a w grudniu wraz z całym wojskiem wrócił do Krakowa.
Królowi nie udało się jednak odzyskać wszystkich utraconych w 1672 roku ziem, a zacieśnienie współpracy z cesarstwem poprzez wejście do utworzonej z udziałem papiestwa i Wenecji Ligii Świętej zobowiązało Rzeczpospolitą do kontynuowania wyczerpującej wojny, nieprzynoszącej krajowi większego pożytku. Zakończyły się również fiaskiem próby zhołdowania Mołdawii i Siedmiogrodu, podobnie jak próba odzyskania Kamieńca. Sobieski zaczął chorować i powierzać swoje obowiązki zastępcom.
Król miał wybitny talent dowódczy, był znakomitym taktykiem i organizatorem wojska, które unowocześnił. Mniej szczęścia miał w polityce, całe też życie musiał zmagać się z opozycją.
Sobieski zasłynął jako mecenas kultury. Roztoczył opiekę nad zdolnymi architektami Tylmanem z Gameren, Andreasem Schlüterem, Augustynem Loccim, Danielem Schultzem, Jerzym Eleuterem Szymonowiczem - Siemiginowskim), humanistami (Wespazjanem Kochowskim, Joachimem Pastoriusem, Wojciechem Stanisławem Chrościńskim, Janem Schultzem - Szuleckim), matematykami i astronomami (Janem Heweliuszem, Adamem Kochańskim). Wielu z nich indygenował i nobilitował. Zgromadził dużą bibliotekę. Zachowały się jego piękne listy do ukochanej żony Marysieńki.
Wybudował pałac w Wilanowie, ufundował kościół kapucynów (jako votum za wiktorię wiedeńską, gdzie spoczywa jego serce) i kościół św. Kazimierza (sakramentek) na Nowym Mieście w Warszawie (kolejne votum) oraz Kaplicę Królewską w Gdańsku. Przebudował rezydencje w Jaworowie, Żółkwi jak również jedną z kamienic na lwowskim rynku.
Zmarł po długotrwałej chorobie na atak serca. Jego żona Marysieńka zmarła w Blois, we Francji.
Pogrzeb Jana Sobieskiego i Marii Kazimiery odbył się dopiero w 1734 roku (razem z pogrzebem Augusta III). Trumny obojga przywieziono do Krakowa z Warszawy i złożono w kościele św. Floriana, następnie przeniesiono uroczyście na Wawel i pochowano w krypcie pod kaplicą Wazów. Na polecenie Stanisława Augusta Poniatowskiego trumny ostatecznie złożono w wyremontowanej krypcie św. Leonarda. Serce króla spoczywa w kaplicy królewskiej (bł. Anioła z Akry) w kościele kapucynów w Warszawie. Jego imię nosi ulica w dzielnicy Stare Miasto, na Piasku, między ulicami Stefana Batorego i Henryka Siemiradzkiego.
pisma
1860 – Listy Jana Sobieskiego do żony Marii Kazimiery opublikowane przez Jana Helcla
1962 - wydano jego zachowane Listy do Marysieńki
kalendarium
1640 - 1643 - uczył się w Kolegium Nowodworskiego
1643 - 1646 - studiował na Wydziale Filozoficznym Akademii Krakowskiej
1646 - 1647 X - zwiedził Niemcy, Holandię, Niderlandy, Francję
1648 I - rozpoczął w Hadze pięciomiesięczne studia z dziedziny fortyfikacji pod kierunkiem Jana Stanmpioena
1648 IX - wraca z bratem do kraju na wieść o wybuchu powstania Chmielnickiego, zaciągają się do armii jako rotmistrze, na czele własnych chorągwi husarskiej i kozackiej
1648 - przejął po ojcu starostwo jaworowskie
1649 VIII 15 - odznaczył się w walkach pod Zborowem
1651 VI - w randze pułkownika bierze udział w bitwie pod Beresteczkiem i zostaje ciężko ranny w głowę, zostaje też ranny w pojedynku z Michałem Kazimierzem Pacem
1653 - walczy z tatarami pod Żwańcem
1654 III 29 do V 21 - przebywał z poselstwem polskim Mikołaja Bieganowskiego w Stambule, gdzie poznał język turecki i tatarski
1655 I 29 - dowodząc pułkiem jazdy walczy w bitwie pod Ochmatowem z połączoną armią rosyjsko - kozacką
1655 X 15 - jako pułkownik wojska kwarcianego pod wodzą Aleksandra Koniecpolskiego złożył przysięgę wierności królowi szwedzkiemu Karolowi X Gustawowi
1656 III 24 - opuścił wojska szwedzkie i pod Łańcutem zgłosił się pod komendę Stefana Czarnieckiego
1656 IV 7 - brał udział w bitwie pod Warką
1656 IV 16 - wraz z Dymitrem Wiśniowieckim atakował szańce Torunia
1656 V - stanął w obozie króla Jana II Kazimierza pod Warszawą
1656 V 26 - król awansował go na chorążego wielkiego koronnego
1656 VII 28 - 30 - w bitwie warszawskiej kierował działaniami dywersyjnymi swego pułku i podległych mu Tatarów na tyłach i skrzydłach wroga
1657 - walczył przeciwko wojskom siedmiogrodzkim Jerzego II Rakoczego
1658 X - jako pułkownik królewski oblegał wraz z Aleksandrem Koniecpolskim Sztum i Toruń
1659 - posłował na sejm, został wybrany do komisji do spraw ugody hadziackiej, popierał królewskie plany sukcesyjne
1660 III 19 - został starostą stryjskim i dowódcą regimentu piechoty wojsk cudzoziemskiego autoramentu, własnym sumptem wystawił chorągiew pancerną i szwadron dragonii
1660 XI 16 - odznaczył się w bitwie z wojskami rosyjskimi pod Lubartem
1660 X 7 - odznaczył się w bitwie pod Słobodyszczem
1660 - X 17 - był jednym z czterech komisarzy, którzy po zwycięstwie nad Chmielnickim, podpisali w Cudnowie układ z Kozakami
1661 - związał się tajnym ślubowaniem wierności z Marią Kazimierą
1661 - podpisał list magnatów polskich do Wielkiego Kondeusza, zgłaszając gotowość do poparcia kandydatury francuskiej do tronu polskiego, otrzymał 4 800 liwrów
1662 - otrzymał 8 000 liwrów
1662 - został posłem z województwa ruskiego, brał udział w dworskim projekcie reform armii
1663 - wziął udział w wyprawie Jana Kazimierza na Rosję
1664 - był posłem królewskim na sejmik na Rusi
1665 I 17 - ofiarowano mu laskę marszałka wielkiego koronnego, której nie chciał przyjąć, nie chcąc występować przeciwko swemu dawnemu dowódcy
1665 V 14 - wziął tajny ślub z Marysieńką
1665 V 18 - pod wpływem Marysieńki przyjął laskę marszałka wielkiego koronnego
1665 VI 5 - podpisał deklarację o popieraniu kandydata francuskiego do polskiego tronu (otrzymał 12 000 liwrów)
1665 VI - własnym sumptem wystawił wojsko przeciwko rokoszanom Lubomirskiego
1665 VII 5 - wziął oficjalny już ślub z owdowiałą Marią Kazimierą
1666 IV 30 - otrzymał buławę polną koronną po Stefanie Czarnieckim
1666 VII 13 - zaskoczony przez wojska rokoszan poniósł klęskę pod Mątwami, tracąc 1 500 żołnierzy
1666 VII 21 - podpisał ugodę w Łęgonicach
1667 X 4 - 16 - w bitwie pod Podhajcami pobił pięciokrotnie liczniejszych Kozaków i Tatarów walczących pod wodzą hetmana Piotra Doroszenki
1668 II 5 - otrzymał buławę wielką koronną po Stanisławie Potockim
1668 III 7 - na sejmie warszawskim wygłosił słynną mowę o potrzebie przywrócenia zgody obywatelskiej
1668 - po sejmie abdykacyjnym (27 VIII - 16 IX) stanął wraz z prymasem Mikołajem Prażmowskim na czele stronnictwa profrancuskiego
1669 V 15 - zawarł układ z prymasem Prażmowskim, kanclerzem wielkim litewskim Krzysztofem Zygmuntem Pacem i podskarbim wielkim koronnym Janem Andrzejem Morsztynem o popieraniu kandydatów Ludwika XIV na tron polski
1669 VI 19 - po wyborze króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego przeszedł do opozycyjnego stronnictwa malkontentów
1669 - doprowadził do zerwania sejmu koronacyjnego (1 X - 12 XI)
1671 - odparł duży najazd Tatarów, ale wobec buntu hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Paca, przywódcy stronnictwa dworskiego, nie mógł dokończyć walk
1672 VIII 26 - padła twierdza w Kamieńcu
1672 - jesienią przeprowadził wyprawę na czambuły tatarskie, w której dysponując zaledwie 3 000 jazdy pobił kilkudziesięciotysięczne wojska tatarskie, uwalniając 44 000 ludzi z jasyru
1673 XI 11 - odniósł zwycięstwo nad Turkami pod wodzą Husseina paszy pod Chocimiem, ocalało zaledwie 4 000 z 30 000 żołnierzy wroga
1674 V 19 - został wybrany na sejmie elekcyjnym na następcę Michała Korybuta Wiśniowieckiego, jedynie przy sprzeciwie części posłów litewskich
1674 - zdobyte zostało prawie całe Podole
1675 - Sobieski odparł Tatarów spod Lwowa
1676 I 30 - wjechał uroczyście do Krakowa wraz z żoną Marią Kazimierą
1676 II 2 - prymas Andrzej Olszowski dokonał koronacji obojga małżonków, którzy pozostali w Krakowie do kwietnia
1676 - odparł kolejny najazd turecko - tatarski
1676 X 17 - zawarł rozejm pod Żórawnem
1677 XII 30 - wydał przywilej w Gdańsku dotyczący praw rady Miejskiej w Krakowie
1683 IV 1 - został zawarty traktat z cesarzem Leopoldem I o wzajemnej pomocy w razie zagrożenia przez Turków
1683 VIII - w Krakowie odbywały się, z udziałem Jana Sobieskiego, nabożeństwa w intencji zwycięstwa i przeglądy wojsk
1683 VIII 15 - Sobieski udał się z odsieczą pod Wiedeń
1683 XI 12 - rozegrała się wielka bitwa pod Wiedniem, zakończona pogromem Turków. Zginęło ich 15 000, a chrześcijan tylko 3 000
1683 IX 16 - do Krakowa nadeszła wiadomość o zwycięstwie
1683 X 9 - Sobieski odniósł jeszcze jedno zwycięstwo w bitwie pod Parkanami, gdzie padło 9 000 wrogów
1683 XII 23 - odbył się uroczysty wjazd zwycięskiego króla do Krakowa
1683 XII 24 - przed ołtarzem św. Stanisława w katedrze Wawelskiej zawieszono zdobytą chorągiew turecką
1683 XII 27 - urządzono okolicznościowe widowisko teatralne
1733 - VIII - przewieziono z Warszawy trumny Jana Sobieskiego i Marii Kazimiery i złożono w kościele św. Floriana
1734 I 15 - przeniesiono trumny uroczyście na Wawel i pochowano w krypcie pod kaplicą Wazów
1760 - 1760 - Mrowiński wykonał według projektu Franciszka Placidiego jego pomnik wraz z małżonką ustawiony naprzeciw kaplicy Mariackiej w Katedrze Wawelskiej
1783 - w setną rocznicę odsieczy wiedeńskiej Stanisław August Poniatowski polecił wyremontować kryptę św. Leonarda
1784 - umieszczono w sarkofagu trumnę ze zwłokami króla Sobieskiego
1840 - w krypcie złożono także zwłoki Marii Kazimiery w sarkofagu ufundowanym przez cesarza Ferdynanda I
źródła
Królowie elekcyjni. Leksykon biograficzny, Kraków 1997;
Zbigniew Wójcik, Jan III Sobieski, Warszawa 1991;
Tadeusz Korzon, T. 1-3, Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629 - 1674, Kraków 1898;
Chrapowicki Jan Antoni, Diariusz, Warszawa, cz.I 1978, cz. II 1988;
Pasek Jan Chryzostom, Pamiętniki, Wrocław, 1979