Tadeusz Kazimierz Estreicher
(19 grudnia 1871 Kraków – 8 kwietnia 1952 Kraków)
chemik kriogenik, historyk, publicysta, profesor UJ
rodzina
z uniwersyteckiej rodziny Estreicherów
syn Karola Józefa (1827-1908) i Stefanii Grabowskiej (1837-1917)
brat Jadwigi (1859–1946), mąż Leon Kulczyński, nauczyciel; Bronisławy (1860–1933), mąż Wacław Domaszewski; Wandy Marii Reginy (1863–1920); Zofii (1867–1950), mąż Ignacy Rosner; Marii, zmarła tuż po urodzeniu; Stanisława Ambrożego (1869–1939), profesora historii prawa UJ, żona Helena Longchamps de Bérier; Marii Stefanii (1876-1966), nauczycielki seminarium
27 września 1909 roku w Rydze poślubił Elżbietę Kiersnowską (19 lipca 1886-11 listopada 1960), córka rejenta i ziemianina, właścicielka Horodziłowki pod Nowogródkiem, studiowała botanikę we Fryburgu i tam poznała Tadeusza. Ślubu udzielał im biskup Zygmunt Łoziński, późniejszy ordynariusz diecezji pińskiej.
dzieci:
Stefan (1911-1922);
Leon (1916-1991;
Zygmunt (1917-1993);
Tadeusz (1920-1921);
Maria (14 grudnia 1922-?), bibliotekarka, poślubiła Tadeusza Jodłowskiego, artystę grafika,docenta Akademii Sztuk Pieknych w Warszawie, dzieci: Jacek(ur. 1948) i Małgorzata (ur. 1949);
Irena (29 kwietnia 1942 Kraków – 23 grudnia 1984 Koźmin Wielkopolski), inżynier agronom, długoletnia nauczycielka Technikum Rolniczego, działaczka harcerska;
biogram
Po ukończeniu Gimnazjum św. Anny studiował chemię w UJ, był uczniem Karola Olszewskiego (został asystentem profesora w jego pracowni kriogenicznej) i Zygmunta Wróblewskiego. Po odbyciu rocznej służby wojskowej dalej studiował w Krakowie chemię, a po uzyskaniu doktoratu otrzymał stypendium Akademii Umiejętności i uzupełniał studia w Berlinie, Lipsku i Londynie.
Przebywał w Szwajcarii, gdzie na uniwersytecie we Fryburgu zorganizował laboratorium chemiczne do prowadzenia badań w dziedzinie ebuliskopii, krioskopii i kalorymetrii niskich temperatur. Obok pracy naukowej prowadził także ożywioną działalność wśród młodzieży polskiej, zaś w latach I wojny światowej miał cykl wykładów dla kadry oficerskiej między innymi o oddziaływaniu nitrogliceryny.
Za Janem Adamczewskim:
O innej chemicznej przygodzie w latach I wojny światowej we Fryburgu napisał mi syn Tadeusza – Leon: „Jako porucznik rezerwy artylerii fortecznej c.k. armii i obywatel austriacki, po wybuchu I wojny światowej dostał mój Ojciec przez ambasadę austriacką w Szwajcarii powołanie do wojska. Uwolniła od tego Ojca decyzja rządu szwajcarskiego, który postanowił przeszkolić oficerów i podoficerów rezerwy w znajomości środków wybuchowych. Do tego potrzebni byli między innymi chemicy. Służbowo więc zatrzymano Ojca w Szwajcarii. Prowadził wykłady dla kadry oficerskiej paru bliskich kantonów sąsiadujących z Fryburgiem. Między innymi wykłady o działaniu nitrogliceryny. Na jeden z tych wykładów wziął do szklanej kolbki nieco tego płynu z zabezpieczonego pomieszczenia na podwórzu, gdzie znajdował się większy zapas nitrogliceryny i poszedł do gmachu, w którym znajdowali się słuchacze wykładów i studenci pracujący w laboratorium. W drodze potknął się na schodach i upadł na kamienną posadzkę korytarza. Opowiadał nam, że gdy padał pomyślał tylko: „ponad sto osób ginie niepotrzebnie”. Tymczasem nic się nie stało. Kolbka wyleciała z ręki, upadła, pękła – a żadnej eksplozji nie było. Następnym odruchem myślowym Ojca była typowa profesorska reakcja: „Cóż za bałwan z tego asystenta, że nie potrafi zrobić należytej gliceryny”. Podniósł częściowo zbitą kolbkę, z której parę kropel wylało się na posadzkę, kazał woźnemu ostrożnie zmyć wodą całą podłogę i udał się do sali wykładowej. Kończąc wykład powiedział słuchaczom: „Oto jest nitrogliceryna, o której panom mówiłem. Gdyby była ona należycie przygotowana, a nie jest z nieznanych mi jeszcze przyczyn, to taka jedna kropelka położona na tym kowadełku (tu pipetką przeniósł na kowadełko jedną kroplę) i uderzona młotkiem mogłaby spowodować wybuch, który wytłukłby szyny w tej sali. Wystarczyłby do tego taki maleńki młoteczek uderzający z małej wysokości”. W tym momencie wykonał to o czym mówił. Nastąpił tak silny wybuch, że w oknach pękły szyby, a słuchacze zakończyli wykład gromkimi oklaskami, co u chłodnych w reakcjach Szwajcarów jest dość niespotykane. Do chwili śmierci Ojciec mój nie mógł sobie tego wszystkiego wytłumaczyć...”
Działał w Komitecie Sienkiewiczowskim, organizował odczyty propagujące sprawę niepodległości Polski, promujące polską poezję i kulturę.
Po powrocie do Krakowa kierował zakładem Chemii Nieorganicznej na UJ, wykładał chemię malarską w ASP oraz był dyrektorem Oddziału Farmaceutycznego.
Specjalizował się głównie w kriogenice, prowadził badania dotyczące właściwości gazów w niskich temperaturach (wyznaczył temperatury wrzenia i topnienia, prężności par, temperatury krytyczne fluorowcowodorów), był autorem pierwszej monografii na temat kalorymetrii niskich temperatur.
Ogłosił wiele prac z historii nauki oraz popularnonaukowych, między innymi był też autorem prac z działu językoznawstwa dotyczących słownictwa chemicznego i farmaceutycznego.
Współpracował z Przekrojem, publikował na łamach Języka Polskiego, Polskiego Słownika Biograficznego, Problemów, tłumaczył Baśnie z tysiąca i jednej nocy. Korespondował z Julianem Tuwimem, do jego przyjaciół należeli między innymi: Mehoffer, który uwiecznił twarz Tadeusza na fryzie witrażu wykonanego dla katedry we Fryburgu, Wyczółkowski (namalował portret żony Tadeusza), a zwłaszcza Wyspiański, któremu Estreicher pomagał w tworzeniu jego fluorofort. Wyrazem zażyłości uczonego i poety jest list napisany przez Wyspiańskiego wierszem w 1904 roku "Nad Morskim Okiem! - jakże ci zazdroszczę". Na wiersz Tadeusz odpowiedział wierszem i tak powstała oryginalna korespondencja. Po Wyspiańskim pozostał nadto pastelowy portret Tadeusza określany przez rodzinę jako "Tatuś z kwadratową głową". Sam też amatorsko zajmował się malarstwem, zachowały się trzy jego obrazy: jeden to widok na plac Inwalidów i wylot ul. Karmelickiej.
Był człowiekiem wielkiej energii i pomysłowości. Między innymi współzałożyciel i prezes Towarzystwa Popierania Nauk Farmaceutycznych, założyciel Towarzystwa Polsko-Szwajcarskiego, Muzeum Zabytków Przyrodniczych UJ, wiceprzewodniczący Komisji Farmakopei Polskiej.
Był również członkiem wielu towarzystw naukowych i społecznych. Był także członkiem komitetu sprowadzenia prochów Słowackiego do Krakowa.
Wraz z grupą profesorów krakowskich aresztowany przez gestapo, przez więzienie Montelupich i więzienie we Wrocławiu został skierowany do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen-Oranienburg. W wyniku starań zagranicznych uczonych został wypuszczony z obozu. Po powrocie do Krakowa zatrudnił się jako korektor w Drukarni Narodowej, brał udział w tajnym nauczaniu, zaraz po wyzwoleniu powrócił do pracy na UJ.
Pochowany na cmentarzu Rakowickim (Kwatera BA, rząd południowy, grobowiec 8, po prawej grobu Józefy Kopf).
kalendarium
1888 - w VIII klasie grał rolę Ismeny w szkolnym przedstawieniu Antygony Sofoklesa, wystawionym w Teatrze Miejskim przy Placu Szczepańskim z okazji 300-lecia Gimnazjum
1889 - 1897 - studiował chemię w UJ
1897 – uzyskał stopień doktora
1897-1899 – studiował w Berlinie, Lipsku i Londynie
1899 – powrócił do Krakowa, został starszym asystentem u prof. Karola Olszewskiego
1901 – zbudował urządzenie do skraplania wodoru (jedno z trzech istniejących na świecie)
1904 – habilitował się z chemii nieorganicznej i teoretycznej, uzyskał pracę w laboratorium chemii fizycznej Abegga we Wrocławiu
1904 – używając nazwiska „Dr Jan Krupski” wydał w Bibliotece Krakowskiej Szopkę krakowską
1906 – otrzymał propozycję objęcia stanowiska profesora nadzwyczajnego chemii nieorganicznej i ogólnej na Uniwersytecie we Fryburgu
1907-1919 - kierował Katedrą Chemii Nieorganicznej uniwersytetu we Fryburgu
1919 - powrócił do Krakowa
1919 – na mocy decyzji Naczelnika Państwa otrzymał nominację na profesora zwyczajnego UJ
1919-1947 - kierował Zakładem Chemii Nieorganicznej na UJ
1922-1923- dziekan Wydziału Filozoficznego UJ
1926-1947 – dyrektor Oddziału Farmaceutycznego UJ
1927-1948 – kurator Chóru Akademickiego UJ (z przerwą wojenną)
1934 – założył Muzeum Zabytków Przyrodniczych UJ
1938 – wydał popularnonaukową pracę Chemia zdobywa świat
1938 – założyciel Towarzystwa Polsko-Szwajcarskiego
1939 XI 6 - aresztowany przez gestapo w Sonderaktion Krakau
1940 II - zwolniony z obozu w Sachsenhausen
1940 II 8 – powrócił do Krakowa
1945-1947 - dyrektor Oddziału Farmaceutycznego
1946 – jako konsultant naukowy współpracował z reżyserem Jarosławem Brzozowskim i scenarzystą Stanisławem Siedleckim przy tworzeniu popularnonaukowego filmu Skroplone powietrze
1948 - schorowany, tracący wzrok przerwał wykłady, brał jednak w dalszym ciągu udział w życiu uczelni
1991 X 15 – na posiedzeniu Senatu UJ podjęto decyzję o objęciu przez uczelnię krakowską patronatu nad tamtejszą szkołą i wyrażenie zgody na nadanie jej następującej nazwy: Szkoła Podstawowa w Radkowie im. Profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego - Więźniów Sachsenhausen
bibliografia:
Encyklopedia Krakowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków 2000
Jan Adamczewski, Krakowskie rody, Kraków 1994
Krystyna Grzybowska, Kronika rodzinna, Wrocław 1969
Marcin K. Schirmer, Wybitne rody które tworzyły Polską kulturę i naukę, Warszawa 2017
Teresa Stanisławska-Adamczewska, Jan Adamczewski, Kraków, ulica imienia …, Kraków 2000
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl), wydanie z 05.12.2019