Józef Maria Emeryk Franciszek Ignacy hrabia Hutten-Czapski
Józef Czapski
(3 kwietnia 1896 Praga – 12 stycznia 1993 Maisons–Laffitte, Francja)
malarz, pisarz, krytyk sztuki i literatury, publicysta
rodzina
syn Jerzego hrabiego Hutten-Czapskiego (1861-1930) i Józefy Leopoldyny (1867-1903), hrabiny Josephiny von Thun und Hohenstein
wnuk hrabiego Emeryka Hutten-Czapskiego
rodzeństwo:
Leopoldyna Elżbieta (1887–1969), mąż: 1. Leon Łubieński (1861–1944), senator II RP, 2. Aleksander Hoffman (1890–964)
Elżbieta Maria (1888 972)
Karolina Maria (1891–1967), mąż: Henryk Jan Przewłocki (1884–1946)
Maria Leopoldyna (1895–1981)
Stanisław Gedeon (1898 -1959), żona Werena Narkiewicz–Jodko (1909 - )
Róża Maria (1901–1986), mąż: Ignacy Emil Plater–Zbyrek (1893–1973)
biogram
Dzieciństwo spędził w rodzinnym majątku, w Przyłukach pod Mińskiem Litewskim.
Dom nasz stał na wzniesieniu opadającym od południa czterema tarasami ku stawom: myśliwskiemu i parkowemu, połączonymi rzeką Ptycz. Od wschodu wzgórze opadało łagodnie ku zabudowaniom dworskim i trzeciemu stawowi, gdzie na wyspie zarosłej trzciną gnieździły się łabędzie. Na wprost domu od północy biegła aleja lipowa, sięgająca traktu brzozowego. Ten trakt okalał tu łukiem północno-wschodni kraniec ogrodu i schodził ku rzece. Aleja nasza miała 365 kroków, tyle ile dni w roku, drzewa były stare, a sadzone tak ciasno, że wybujały wzwyż, tworząc wysokie sklepienie. Od zachodu ogród opadał stromą skarpą, również pociętą tarasami, ku gościńcowi i rzece. (Maria Czapska, Europa w rodzinie)
Wyrastał w kulturze kosmopolitycznej, zdobył gruntowną znajomość języków polskiego, niemieckiego i francuskiego. Ukończył gimnazjum w Petersburgu rozpoczął studia na wydziale prawa tamtejszego uniwersytetu, by przerwawszy je, po roku wstąpić do carskiego Korpusu Paziów, przekształconego wkrótce w przyspieszony kurs oficerski. Jako elew tej szkoły mieszkał u swego wuja barona Aleksandra M. Meyendorffa wywodzącego się z arystokratycznej rodziny nadbałtyckiej, profesora prawa, posła do Dumy.
Wziął udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1920 roku, walczył w składzie pociągu pancernego „Śmiały” dowodzonego przez braci Małagowskich na Froncie Północno-Wschodnim, potem w stopniu podporucznika w szeregach 1. Pułku Ułanów Krechowieckich, biorąc udział w wyprawie kijowskiej, za wyjątkową dzielność otrzymał order Virtuti Militari 5 kl. (nr 5517).
Po zakończeniu wojny studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u prof. Weissa i prof. Józefa Mehoffera, a potem Józefa Pankiewicza, a następnie wyjechał wraz z kapistami do Paryża. Często bywał w Luwrze gdzie sporządzał kopie obrazów, które robiły na nim wrażenie, z dziełami Poussina i Corota włącznie. Uczęszczał również na zajęcia z rysunku zarówno w Akademii Colarossiego, jak i w Akademii Ransona. Po powrocie do kraju związany był z Instytutem Propagandy Sztuki, "Głosem Plastyków" i tygodnikiem "Wiadomości Literackie".
Zmobilizowany we wrześniu 1939 roku dostał się do niewoli radzieckiej i więziony był w łagrach w Rosji (między innymi w Starobielsku i Griazowcu koło Wołogdy). Wstąpił do Armii Andersa i jako oficer Armii Polskiej w ZSRR poszukiwał zaginionych oficerów, potem wraz II Korpusem Polskim odbył kampanię włoską.
Po wojnie na stałe mieszkał w Paryżu, gdzie współpracował z pismami emigracyjnymi i francuskimi. Był współzałożycielem i współredaktorem paryskiej „Kultury”. Był łącznikiem między Instytutem Literackim a światem literatury francuskiej. Giedroyć nazywał go swoim „ministrem spraw zagranicznych”. W „Kulturze” odpowiadał za wystąpienia publiczne, podróże po świecie i kwestowanie. Między innymi odbył podróż do Stanów Zjednoczonych z misją poszerzenia zasięgu „Kultury” i posunięcia realizacji Uniwersytetu na Obczyźnie.
W malarstwie nawiązywał do postimpresjonizmu. Używając nasyconych barw i kontrastowych zestawień kolorystycznych, uzyskiwał efekt silnej ekspresji i groteski. Malował portrety, pospolite wnętrza, martwe natury i pejzaże. Jego siostrzenica E. Colin-Łubieńska ofiarowała Muzeum Narodowemu w Krakowie spuściznę po artyście.
"Był człowiekiem niesłychanej szlachetności, wielkiej czułości i nadzwyczajnej wrażliwości. [...] Uwielbiał i przeżywał czytanie. Tego już dzisiaj się nie spotyka: tak niesłychanie przejętego czytelnika. Książka, która mu się podobała, była dla niego wielkim przeżyciem. Często potrafił czytać na głos, zwłaszcza Norwida, którego uwielbiał."
"Opuszczając Rosję Sowiecką, wyniosłem poczucie nie oddychalnej, dławiącej atmosfery, nie dlatego, że tam zmarli z głodu lub zostali zamordowani ludzie bardzo mi bliscy, że wyginęły tam setki tysięcy rodaków, ale że to był kraj milczenia. Że nie tylko jest tam krzywda człowieka, wyzysk i zło, [...] ale że tam nie można było nawet krzyknąć, zaprotestować, na zbrodnie palcem wskazać, że tam nie wolno było nikomu wychodzić poza optymistyczny frazes stało legcze żit’, ja drugoj takoj strany nie znaju itd., każde słowo stawiające pod znakiem zapytania prawa i moralność Związku lub jakiekolwiek rozporządzenie wyższej władzy, jest tym [słowem], za którym idzie taka czy inna likwidacja człowieka".
Józef Czapski, szkic „Za słowo”, 1948
wybrane obrazy:
1930 - Martwa natura
1934 - 1935 - Tramwaj
1935 V – dwa rysunki wykonane tuszem: dwór kazimierski, a drugi trzy siostry Czapskie (Leopoldyna, Róża i Maria)
1937 - Opera Leśna w Sopocie
1937 - Żółty szal
1937 - Lustra
1952 - Robotnik
1953 - Patricia Newey w „Tosce”
1955 - Ślepiec
1956 - Czerwona kawiarnia
1960 - Człowiek w poczekalni
1964 - Schody
1965 - Wózki na dworcu
1965 - Angielski dworzec
1967 - Loże z dwiema głowami
1967 - Pociąg podmiejski
1974 - Autoportret
1980 - Dom starców
1981 - Bilard elektryczny
1982 - U okulisty
1985 - Martwa natura z owocami i karafki
1987 - Dwie białe miseczki
1988 - Schody w Au Sel Fin
1988 - Konsola z martwą naturą
1988 - Karafka i biała pościel
1989 - Biała martwa natura
głośne książki wspomnieniowe:
1944 - Wspomnienia starobielskie
1949 - Na nieludzkiej ziemi
o poszukiwaniach oficerów:
1981 - Tumult i widma
1993 - Wyrwane strony
eseje na temat sztuki, religii i polityki:
1960 - Oko
1983 - Patrząc
1986 - Dzienniki - wspomnienia - relacje
1990 - Czytając
1991 - Swoboda tajemna
artykuły krytyczne i programowe poświęcone koloryzmowi:
1936 - Józef Pankiewicz. Życie i dzieło. Wypowiedzi o sztuce
1937 - O Cézannie i świadomości malarskiej
kalendarium
1908 – po raz pierwszy był w Kazimierzy Wielkiej w odwiedzinach u swej siostry Leopoldyny i szwagra Leona Łubieńskiego
1909 V 25 – po raz kolejny przebywał w Kazimierzy Wielkiej
1911-1915 – uczęszczał do XII Gimnazjum w Petersburgu
1914 – latem z bratem Stanisławem i nauczycielem Wacławem Iwanowskim odbyli podróż do Wenecji
1915-1916 - studiował prawo na uniwersytecie w Petersburgu
1916 – jako poddany cara Mikołaja II został zmobilizowany i wcielony do Korpusu Paziów w Petersburgu, gdzie ukończył przyspieszony kurs chorążych
1917 IX - zgłosił się na ochotnika do I Pułku Ułanów Krechowieckich formowanego w Mińsku
1918 I 22 – powodowany ideami pacyfistycznymi opuścił wojsko i wrócił do Petersburga
1918 – w końcu maja wyjechał wraz z siostrami do Warszawy
1918 VIII 28 – 1918 X 4 – po raz ostatni przebywał w swym domu w Przyłukach
1918 X – rozpoczął studia w warszawskiej ASP u Stanisława Lentza
1918 XI – 1919 I - od dowództwa pułku otrzymał misję odszukania wziętych do niewoli w Rosji oficerów 1. Pułku Ułanów Krechowieckich, po paru miesiącach ustalił, że jeńcy polscy zostali rozstrzelani
1919 II 20 – III 5 – przebywał w Kazimierzy Wielkiej
1919-1921 - wziął udział w wojnie polsko - bolszewickiej
19220 I 20 – 25 – odpoczywał w Kazimierzy Wielkiej
1921-1924 - studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, między innymi u Wojciecha Weissa i u Józefa Pankiewicza
1922 - otrzymał order Virtuti Militari
1923 – wraz z grupą przyjaciół założyli Komitet Paryski (K.P.) – odtąd przylgnęła do nich nazwa kapistów
1924 – wiosną pod patronatem Pankiewicza wraz z grupą jego uczniów (między innymi Janem Cybisem, Arturem Nachtem-Samborskim, Piotrem Potworowskim) wyjechał do paryskiej filii ASP
1926 – po przebytym tyfusie udał się do Londynu na rekonwalescencję
19227 VIII 18 – X 21 – przebywał w gościnie u Łubieńskich w Kazimierzy Wielkiej
1928 I – napisał entuzjastyczny esej o Prouście dla krakowskiego „Przeglądu Współczesnego”
1928, 1929 – lipiec, sierpień i wrzesień spędzał nad Morzem Śródziemnym w rozległej posiadłości francuskich filantropów, hrabiny Lily Pastré i jej męża Jeana
1930 – wiosną odbył podróż artystyczną do Madrytu i Toledo w Hiszpanii
1930 – wrócił do Polski i na krótko zamieszkał w majątku swej siostry i szwagra – Karli i Henryka Przewłockich – w Mordach koło Siedlec
1931-1939 - wrócił do Polski i związał się z Warszawą
1931 V – uczestniczył w wystawie kapistów w Galerie Moos, w Genewie
1931 – miał pierwszą wystawę swych obrazów w Galerie Maratier w Paryżu
1931/1932 – zimę spędził w Paryżu
1932 – miał drugą indywidualną wystawę w Paryżu, w Galerie Vignon
1932 - otrzymał order Virtuti Militari
1934 23 III – 15 IV – wystawił 21 swoich obrazów na wystawie twórczości kapistów w Instytucie Polskiej Sztuki (ISP) w Warszawie
1935 – wystawiał swoje obrazy w Belgradzie i w Poznaniu
1935 - pracował w Paryżu nad książką o Józefie Pankiewiczu
1935 VIII 10 – IX 28 – przebywał w Kazimierzy Wielkiej
1936 III – w lokalu ISP w Warszawie wygłosił odczyt „O Cezannie i świadomości malarskiej”
1936 – wystawił swoje obrazy i rysunki w Warszawie i w Poznaniu
1938 III – urządzono mu w Warszawie indywidualną wystawę, retrospektywę dzieł powstałych po jego powrocie do Polski
1938 – wraz ze Stanisławem Szczepańskim i Marią Wodzicka wystawił swe obrazy we Lwowie
1939 – jego prace uczestniczyły w wystawie „Martwa natura w malarstwie polskim” w ISP w Warszawie
1939 IX 1 – jako oficer rezerwy został zmobilizowany i walczył w Kampanii Wrześniowej w szeregach 8. Pułku Ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego z Krakowa
1939 IX 27 - wzięty do niewoli w miejscowości Chmielek
1940 - 1941 - więziony w obozach jenieckich ZSRR - w Starobielsku, Pawliszczew Borze i Griazowcu pod Wołogdą
1940 V 12 – opuścił obóz w Starobielsku, został przewieziony do obozu w Pawliszczew Borze
1940 VI 13 – został wywieziony z obozu w Pawliszczew Borze
1940 VI 18 – znalazł się w obozie w Griazowcu
1941 IX 2 – został zwolniony z obozu w Griazowcu
1939 - otrzymał Odznakę I Pułku Ułanów Krechowieckich
1941 – w sierpniu na mocy układu Sikorski - Majski, wstąpił do tworzonych w Tockoje Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (Armia Andersa)
1942 – na początku roku, obarczony przez generała Andersa misją odnalezienia zaginionych oficerów polskich, wyjechał do Czkałowa, dawnego Orenburga (centrala Gułagu), a następnie do Kujbyszewa i Moskwy, żadnych informacji nie uzyskał
1942 – w Moskwie, podczas kolacji u Aleksieja Tołstoja, spotkał się z Anną Achmatową
1942 IV – przez generała Andersa mianowany został szefem Wydziału Propagandy i Informacji, awansowany został na stopień majora
1943 – wraz z innymi służącymi w Armii Polskiej artystami działał w Bagdadzie
1944 – wiosną i latem wziął udział w kampanii włoskiej
1944 VIII – opuścił szeregi II Korpusu Polskiego w stopniu majora
1944 X 5 – ogłosił list otwarty do Jacquesa Martinaine'a, wówczas ambasadora generała de Gaulle'a przy Watykanie i Francis Mauriaka, protestujący przeciwko zakłamywaniu sprawy polskiej i sprawy katyńskiej w propagandzie aliantów
1945 III – kierował placówką II Korpusu Polskiego mieszczącą się w Ambasadzie Polskiej w Paryżu, a później w Hotel Lambert
1946 – przybył do Paryża, gdzie związał się ze środowiskiem Instytutu Literackiego
1947 X - zamieszkał (do śmierci) w domu - redakcji "Kultury" w Maisons-Laffitte przy avenue de Poissy 91
1947 - otrzymał Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino
1949 XI 23 – wypłynął z Liverpoolu na pokładzie „Empress of Canada” do Stanów Zjednoczonych. Odwiedził między innymi Montreal, Nowy Jork, Boston, Filadelfię, Chicago i Toronto z odczytami na temat zbrodni katyńskiej, swojego pobytu w sowieckim obozie jenieckim, religii i literatury rosyjskiej oraz o Prouście
1950 - współorganizował Kongres Wolności Kultury w Berlinie
1950 VI 26-30 – uczestniczył w Berlińskiej konferencji Kongresu Wolności Kultury, wygłosił mowę o projekcie Uniwersytetu na Obczyźnie
1951 – w Galerie Motte w Genewie miał swoją pierwszą od 1939 roku wystawę obrazów i rysunków
1952 – jego obrazy zostały pokazane na wystawie indywidualnej w paryskiej Galerie Bénézit, z którą nawiązał stałą współpracę, wystawiając w niej przez wiele lat
1955 V – wsiadł w Marsylii na pokład statku i wyruszył w czteromiesięczną podróż do Brazylii, Urugwaju, Wenezueli i Argentyny
1957 – na fali Październikowej odwilży miał wystawę w Krakowie i Poznaniu, do Warszawy już nie zdążyła dojechać
1960 - otrzymał nagrodę malarską Fundacji Alfreda Jurzykowskiego
1970 – od tego roku spędzał letnie miesiące w miasteczku Sailly, około pięćdziesięciu kilometrów od Paryża, w hotelu Au Sel Fin, którego właścicielką była Antonina Niemojewska, siostrzenica jednego z jego szwagrów
1971 – Galerie Motte w Genewie zorganizowała retrospektywę jego prac, wystawiono ponad siedemdziesiąt dzieł na płótnie i papierze
1972 - otrzymał nagrodę literacką Fundacji im. A. Godlewskiej w Zurychu za twórczość pamiętnikarską (wespół z Marią Czapską)
1973 – w Paryżu poznał szwajcarskie małżeństwo Richarda i Barbary Aeschlimannów, bardzo zainteresowanych jego obrazami
1974 – wystawiał swoje obrazy w Galerie Lambert na Wyspie św. Ludwika
1975 – Aeschlimannowie otwarli komercyjną galerię sztuki, Galerie Plexus, w Chexbres w Szwajcarii, której głównym celem miało być pokazanie twórczości Czapskiego
1976 – w ramach prezentu urodzinowego Konstanty Jeleński zaprosił go do wspólnej podróży do Wenecji
1982 - otrzymał nagrodę pisarską Stowarzyszenia Kombatantów w Londynie
1983 – poznał Adama Zagajewskiego
1985 III 18 – w kościele OO. Pallotynów w Paryżu przy rue Cler zorganizowano uroczyste obchody jubileuszu 90 rocznicy urodzin Józefa Czapskiego
1985 - otrzymał nagrodę im. S. Badeniego (Wielka Brytania)
1986 V-VI – zorganizowano wystawę jego prac w Muzeum Archidiecezji Warszawskiej w Warszawie
1986 – jego twarz pojawiła się na znaczku wydanym przez Pocztę „Solidarności” w ramach serii upamiętniającej ludzi paryskiej „Kultury”
1988 - powstał film dokumentalny Józef Czapski - świadek historii
1990 VI 30 – w Musee Jenisch w Vevey pod Lozanną odbyło się otwarcie wielkiej wystawy J. Czapskiego. Wystawiono 96 płócien, 2 akwaforty, 4 rysunki, 4 tomy dziennika
1990 - otrzymał Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
1990/1991 - otrzymał nagrodę ZPAP imienia Jana Cybisa
1992 VII – został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski
1992 - otrzymał tytuł profesora honorowego Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie
1993 I 15 - został pochowany na cmentarzu w sąsiadującej z Maisons-Laffitte miejscowości Le Mesnil-le-Roi, obok zmarłej w 1981 roku siostry Marii
źródła:
Czapska Maria, Europa w rodzinie, Warszawa 1989
Karpeles Eric, Prawie nic, Warszawa 2019
Pollakówna Joanna, Czapski, Warszawa 1993
Przybyszewski Stanisław, Józef Czapski i jego związki z Kazimierzą Wielką i z Morskiem koło Koszyc, Kazimierza Wielka 2009