Zygmunt Chmieleński (Chmieliński)
(21 grudnia 1835 Barczęca koło Mińska Mazowieckiego – 23 grudnia 1863 Radom)
pułkownik, naczelnik sił zbrojnych województwa krakowskiego w powstaniu styczniowym
rodzina
syn Jana Nepomucena (1797–1848), herbu Leszczyc, generała majora w armii carskiej, i Nepomucyny Julianny z domu Tyborowskiej
Zygmunt Chmieleński, źródło: Stanisław Strumph Wojtkiewicz, Powstanie styczniowe, Warszawa 1973
brat Ignacego
biogram
Po śmierci ojca został oddany do Aleksandryjskiego Korpusu Kadetów dla sierot po wojskowych w Petersburgu, następnie ukończył Nikołajewską Akademię Sztabu Generalnego i rozpoczął służbę jako porucznik artylerii armii carskiej w Warszawie. Wziął udział w wojnie krymskiej, związał się z Kołem Oficerów Polskich w Petersburgu, a po przeniesieniu brygady do Warszawy rozpoczął działalność spiskową.
Złożył wniosek o dymisję, a gdy jej nie dostał porzucił służbę w armii rosyjskiej i wyemigrował do Francji, do Paryża, następnie przebywał w Genui i Cuneo, gdzie wykładał matematykę i służbę artyleryjską w Polskiej Szkole Wojskowej.
Po wybuchu powstania styczniowego próbował dostać się do Polski, przyjechał do Galicji, gdzie został aresztowany przez Austriaków i osadzony w twierdzy w Ołomuńcu, skąd zbiegł i udał się do Krakowa, gdzie dostał nominację na kapitana. Zorganizował oddział konny i wyruszył na jego czele do Królestwa Polskiego. Udał się do Klimontowa w powiecie miechowskim, gdzie wstąpił do oddziałów Kazimierza Bończy–Błaszczyńskiego. Zebrawszy jeszcze kilka oddziałów dowodził w potyczkach pod Rudnikami, Obiechowem, Białą, Olesznem i Nieznanowicami.
W trakcie walk został mianowany przez Rząd Narodowy naczelnikiem sil zbrojnych w województwie krakowskim. Po bitwie pod Mełchowem kilka dni przebywał w Krakowie, gdzie prowadził rozmowy z generałem Józefem Hauke-Bosakiem. Po powrocie do oddziału walczył pod Oksą, a po bitwie koło Jeziorka (powiat opatowski) został mianowany przez generała Józefa Hauke-Bosaka jego szefem sztabu.
Dowodził wojskami powstańczymi w bitwach pod Skalbmierzem, Złotym Potokiem, Koniecpolem, Opatowem, Ocięskami i Bodzechowem. Podczas tej ostatniej bitwy w starciu z pułkiem smoleńskim dowodzonym przez Ksawerego Czangery'ego, został ciężko ranny i pojmany przez oddział Kozaków. Przewieziony do Radomia został wyrokiem doraźnego sądu wojskowego skazany na śmierć i rozstrzelany w jednym z dwóch radomskich miejsc kaźni za koszarami pułku mohylewskiego. Grób przez zaborcę został zrównany z ziemią.
Wśród jego żołnierzy był Adam Chmielowski późniejszy święty Brat Albert.
Władysław Zapałowski (Płomień) (1797–1872) w Pamiętnikach z roku 1863-1870 tak opisuje postać pułkownika Chmieleńskiego:
... Chmieleński małego wzrostu, lat średnich, a można nawet powiedzieć młody, z maleńkim blond wąsem, na oko niewiele wzbudzał grozy; ale gdy oko jego szafirowe zaiskrzyło się, gdy głosem ostrym i donośnym, czystym a dźwięcznym, zaczął przemawiać do otaczających - poznałeś zaraz siłę, energię i przeczułeś niezłomność jego charakteru i męstwo. A cóż dopiero gdy dosiadał konia i na czele swej drużyny, dawał rozkazy i komendę. Każde jego słowo wyrzucone było nie na wiatr, a żołnierz w szeregu nie śmiał okiem mrugnąć, bo za najmniejsze nieposłuszeństwo śmiercią karał. ...
Pomimo jednak całej srogości podkomendni kochali go i w ogień byli iść za nim gotowi.
Ubranie nadzwyczaj nosił skromne - pomimo, że wielkim był elegantem, a w puzderku podróżnym obok ładunków była zawsze butelka wody pachnącej, grzebienie, szczoteczki i cały przybór toaletowy. Nosił zawsze surdut długi, pod szyję zapięty, szaraczkowy, bez żadnych ozdób, zimą podbity futrem, opasywał go pasem złotym od szabli kawaleryjskiej, przy tym palone buty z ostrogami i czapkę barankową.
kalendarium
1844 – został oddany do Aleksandryjskiego Korpusu Kadetów dla sierot po wojskowych w Petersburgu
1854 – wstąpił do artylerii w wojsku carskim
1861 IX – pisał do swojego brata Ludwika:
... obecny stan rzeczy w Polsce nie dozwala mi dłużej dźwigać tego munduru, który uciska moją pierś polską. Nie mogąc dostać dymisji zostałem zmuszony wyjechać za granicę ... rzucam służbę, bo ona nie zgadza się z moim uczuciem i z moim przekonaniem ...
1861 – porzucił służbę w armii rosyjskiej i zbiegł do Paryża
1861–1862 - przebywał w Genui i Cuneo, gdzie wykładał matematykę i służbę artyleryjską w Polskiej Szkole Wojskowej
1863 V – wkroczył na czele oddziału do Królestwa
1863 VII 6 – stoczył bitwę pod Janowem, gdzie rozbił dwie roty rosyjskie
1863 VII 27 – bił się pod Rudnikami
1863 VIII – mianowany majorem
1863 IX 22 – walczył pod Cierniem
1863 IX 23 – brał udział walkach pod Wawrzynem
1863 IX 30 – bił się pod Mełchowem
1863 X – na początku miesiąca odbył w Krakowie naradę wojenną z generałem J. Hauke–Bosakiem, został mianowany podpułkownikiem i naczelnikiem wojsk województwa krakowskiego
1863 X 19 – na zaplanowanej koncentracji swojego rozproszonego oddziału odczytał odezwę do swoich żołnierzy:
„Żołnierze! Z woli Wysokiego Rządu Narodowego mianowany zostałem podpułkownikiem i naczelnikiem sił zbrojnych województwa krakowskiego.
Wam, żołnierze Cierna, Wawrzyna, Secemina i Mełchowa, waszemu nieustannemu męstwu i samopoczuciu zawdzięczam przyznanie mi takiej godności. Dziękuję wam, towarzysze moich trudów, pochodów i bitew. Będziemy walczyć z odwiecznymi wrogami ukochanej ojczyzny z taką odwagą i zaciętością, jak walczyliśmy do tej pory. Lepiej umrzeć z bronią w ręku w obronie ojczystej ziemi, aniżeli mielibyśmy zapełniać cytadele i kazamaty Orienburga i Sybiru.
Kiedy pójdziecie w bój, na własne oczy ujrzycie podłe i barbarzyńskie występki Moskali. Wspomnijcie wtedy o zniewadze waszych kościołów , księży i narodowych pamiątek, o pożarach rodzinnych wsi i miast, zabójstwach mężów, żon, dzieci, dobijaniu rannych. Wspomnijcie o tym wszystkim i wykrzyknijcie: zemsta, zemsta, zemsta[...]”
1863 X 20 – stoczył bitwę pod Oksą
1863 XI 25 – bił się pod Opatowem
1863 XI 28 – starł się z wojskami rosyjskimi pod Ocięskami
1863 XII 16 – w starciu z pułkiem smoleńskim został ciężko ranny i pojmany przez oddział Kozaków
źródła:
Marjan Tyrowicz, Polski Słownik Biograficzny, t. 3, Kraków: Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1937, reprint 1989
Witold Dąbkowski, Znani i nieznani Ziemi Radomskiej, Radom 1980
Mała Encyklopedia Wojskowa, Warszawa 1967
Słownik biograficzny historii Polski, Ossolineum, Wrocław 2005