Michał Bałucki
Elpidon, Załęga i inne
(29 września 1837 Kraków – 17 października 1901 Kraków)
komediopisarz, prozaik, poeta, publicysta
rodzina
pochodził z rodziny mieszczańskiej, jego ojciec Józef był krawcem, a matka Maria z Kochmannów, prowadziła małą kawiarenkę (zamordowana została 5 IX 1855 w kamienicy przy ul. Floriańskiej 10)
żonaty:
1. - z aktorką Kalikstą Ćwiklińską, śpiewaczką teatru krakowskiego
2. - z Eufemią ze Śliwińskich
biogram
Uczęszczał do krakowskiego gimnazjum Św. Anny, a następnie na wydział matematyczno-fizyczny, a potem historyczno-literacki Uniwersytetu Jagiellońskiego, uczestnicząc aktywnie w ruchu studenckim. Był czołowym ideologiem organizacji tzw. przedburzowców, reprezentantem "czerwonych", o postawie radykalnie demokratycznej.
Nie walczył w powstaniu styczniowym, ale aktywnie uczestniczył w organizacjach spiskowych w Galicji. Aresztowany przez władze austriackie za działalność konspiracyjną, w więzieniu spędził kilka miesięcy.
Debiutował w "Dzienniku Literackim". Był współpracownikiem i redaktorem wielu pism krakowskich, między innymi „Niewiasty”, „Kaliny” oraz „Kraju”, w którym prowadził kronikę Tygodnik krakowski.
Jak sam opisał:
„Po nocach (za czasów uniwersyteckich) — sklejałem dosyć wierszy drobnych, przeważnie miłosnych. Napisałem także poemat, a raczej powiastkę wierszowaną, p. t. „Kostyna", czyli (bo „czyli" musiało być wtedy) „dziewczyna z pod lasu", którą „Gwiazdka Cieszyńska" wydrukowała gratis, a jeden z przyjaciół szczęśliwego poety postarął się, że była niezmiernie chwaloną w „Gazecie Codziennej" będącej wtedy pod redakcyą pobłażliwego na takie rzeczy Kraszewskiego.
„Zachęcony takiem powodzeniem, napisałem następnie drugi poemat, p. t. „Ziemowit, książę mazowiecki", który po całorocznych tułaniach się po różnych księgarniach, wydawcach, krytykach, redakcyach, doczekał się druku w „Niewieście", wydawanej w Krakowie przez Turowskiego. Za tem poszła „Cicha miłość", powiastka wierszem, którą, za protekcyą Szujskiego, Jan Dobrzański pozwolił drukować w „Dzienniku Literackim", dawszy, jako honoraryum autorskie, kilka słów uznania dla młodego talentu. W tymże dzienniku drukowałem przed paru laty pierwszy mój wiersz „Cyganka". Po „Cichej miłości" zamieścił „Dziennik Literacki" poemat sceniczny „Bez chaty", przypisany Szujskiemu, który z tego hołdu nie bardzo był zadowolony, z powodu jego rewolucyjnej tendencyi. „Czytelnia dla młodzieży", wydawana przez Karola Ciszewskiego, drukowała w tym czasie „Przechrztę.
„...R. 1861 i 1862 spędziłem w redakcyi „Niewiasty", w której pomieszczałem pierwsze próby noweli: „Zapóźno", „Dwie siostry" etc. ...„Cierniowy wieniec" p. Goczałkowskiej w roku 1862 pomieścił moją nowelkę p. t. „Niewieścia siła", a w początkach 1863 r. „Tygodnik ilustrowany nabył odemnie za ogromną sumę, jak mi się wtedy zdawało, bo 150 rubli, nowelę „Heraklesowe drogi", a niedługo potem drugą „Ojcowska wola", ilustrowaną przez Gersona. ...W r. 1863 napisałem „Przebudzonych", drukowanych w Brukseli pod pseudonimem Elpidona.
„...Wydostawszy się na wolność, dokończyłem zaczętej w więzieniu powieści „Starzy i młodzi", która w r. 1866 wyszła w Lipsku, także pod pseudonimem Elpidona... Rozpocząłem do spółki z Alfredem Szczepańskim wydawnictwo pisma dla kobiet „Kalina", które dawało nam dużo zajęcia, ale mało dochodu i zadowolenia.
„Po dwóch latach uważaliśmy za konieczne pismo to odstąpić innemu wydawcy, który je pogrzebał, a ja zawiesiłem się potem przy dzienniku krakowskim „Kraj", jako kronikarz tygodniowy, pisując zarazem powieści: „Błyszczące nędze", „Sabina", „O kawał ziemi", drukowane w „Kraju" ...
W latach 60-tych pisał głównie powieści oraz nowele o charakterze społeczno-moralnym i patriotycznym. Twórczość późniejsza obejmuje powieści pozytywistyczne i komedie. Sztuki Bałuckiego cechuje żywość dialogów, komizm sytuacyjny i wprowadzenie ujęć parodystycznych.
Za Życie literackie w Krakowi:
… autor ponad 30 powieści i komedii, wówczas filar repertuaru teatrów w całej Polsce, był pisarzem niezwykle mocno wiązanym z Krakowem, ale także jedną z bardziej tragicznych postaci. Zasłynął swoim niezwykle ciętym piórem, wykpiwając wady mieszczan krakowskich, drwiąc z ich przywar i nawyków, a także z fanatyzmu religijnego tak katolików, jak i Żydów. W Typach i obrazkach, kontynuując satyrę Lama na galicyjską biurokrację, przedstawiał współczesny mu Kraków starych sług, handlarzy, emerytów i dorożkarzy. Dorobek teatralny Bałuckiego – ukazujący zwykle gnuśnego i bezmyślnego mieszczanina, którego świat zamykał się między kościołem, spacerem, drzemką, posiłkami i partyjką wista – wkrótce, wbrew jego intencji, określony został mianem „bałucczyzny”. Do potocznego słownictwa weszło także pojęcie „pipidówki” jako symbolu małomiasteczkowości, zacofania, nędzy i hipokryzji. …
Zajmował się też krytyką literacką i studiami filozoficznymi.
Kryzys twórczy i liczne ataki krytyki literackiej przeciwników pogłębiły depresję psychiczną i zrozpaczony popełnił samobójstwo na krakowskich Błoniach, przed wejściem do Parku Jordana.
Kardynał Puzyna odmówił kościelnego pogrzebu pisarzowi - samobójcy, nie pomogły interwencje marszałka Andrzeja Potockiego, ani radcy Antoniego Wodzickiego.
Pochowany został na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie (kwatera Bc, rząd północny, grobowiec rodziny Śliwińskich), manifestacyjnie żegnany przez cały Kraków.
Ma w Krakowie ulicę w dzielnicy Dębniki, leżącą między ulicą Dębową a Rynkiem Dębnickim.
wybrane prace:
1864 - powieść Przebudzenie
1866 - powieść Młodzi i starzy
1867 - komedia Radcy pana radcy
1870 - powieść Błyszczące nędze
1870 - powieść Życie wśród ruin
1871 - komedia Polowanie na męża
1871 - komedia Pracowici próżniacy
1871 - powieść Żydówka
1872 - powieść O kawał ziemi
1873 - komedia Emancypowane
1874 - tom Poezje z wierszem Dla chleba znany jako słowa do popularnej pieśni "Góralu czy ci nie żal"
1874 - powieść Z obozu do obozu
1879 - komedia Krewniaki
1880 - komedia Sąsiedzi
1881 - powieść Pańskie dziady
1881 - powieść Typy i obrazki krakowskie
1881 - komedia Grube ryby
1883 - komedia Sąsiedzi: Dom otwarty
1885 - powieść W żydowskich rękach
1887 - powieść Pan burmistrz z Pipidówki
1889 - komedia Sąsiedzi: Ciężkie czasy
1890 - komedia Sąsiedzi: Klub kawalerów
kalendarium
1857 - rozpoczął studia filozoficzne na UJ
1857-1864 - związany z grupą pisarzy i artystów z pracowni P. Filippiego (między innymi Józef Szujski, Artur Grottger, Jan Matejko, Władysław Żeleński)
1859 - zadebiutował w "Dzienniku Literackim"
1859 - odbył podróż do Włoch, odwiedził Triest, Wenecję i Weronę
1861-1862 - współredagował czasopismo "Niewiasta"
1862 - dostał posadę nauczyciela w prywatnym instytucie w Częstochowie
1863-1864 - uwięziony w więzieniu austriackim św. Michała (dziś Muzeum Archeologiczne)
1865-1866 - przebywał w Warszawie
1867-1868 - redagował wraz z Alfredem Szczepańskim ilustrowany tygodnik literacko-artystyczny "Kalina", poświęcony wychowaniu młodzieży i sprawom kobiecym
1868 V 3 – zorganizował pierwszą manifestację patriotyczną z okazji rocznicy konstytucji 3 Maja
1869-1873 - był kronikarzem tygodniowym "Kraju"
1876 - ożenił się z krakowską aktorką i śpiewaczką Kalikstą Ćwiklińską
1879 - po śmierci Karoliny Ćwiklińskiej ożenił się z Eufemią Śliwińską
1884 – jubileusz jego 25-lecia pracy literackiej
1885 - został pierwszym prezesem powstałego w Krakowie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”
1895-1901 – zarządzał Kołem Artystyczno-Literackim, założonym przez Juliusza Kossaka
1911 - ze społecznych funduszy na Plantach, na zapleczu teatru Słowackiego, ustawiono jego pomnik. Kamienny biust wykonał Tadeusz Błotnicki
1951 - dawnej ulicy Polnej nadano jego nazwisko
źródła:
Teresa Stanisławska-Adamczewska, Jan Adamczewski, Kraków, ulica imienia …, Kraków 2000
Jacek Olczyk, Życie literackie w Krakowie, Kraków 2016
Czesław Brzoza, Kraków między wojnami, Kraków 1998
Teodor Jeske-Choiński: Michał Bałucki jako powieściopisarz, w: Pozytywizm w nauce i literaturze, Warszawa 1908, s. 182–195.
Świat Michała Bałuckiego, pod red. Tadeusza Budrewicza, Kraków 2002
Henryk Markiewicz: Pozytywizm. Wyd. VII. Warszawa 2008, s. 86, 115–118, 126–127, 166, 226, 228–232, 447
Marek Sołtysik (Kraków)[w] Palestra 7-8/2007 [dostęp 2021-05-18]