Odo Feliks Kazimierz Bujwid
(30 listopada 1857 Wilno – 26 grudnia 1942 Kraków)
lekarz bakteriolog i immunolog, działacz społeczny
rodzina
wywodził się ze zubożałej szlachty litewskiej
syn Feliksa (zmarł 1872), urzędnika (więziony za pomoc udzielaną powstańcom, po upadku powstania styczniowego przeniósł się do Warszawy i został urzędnikiem magistrackim) i Berty z Danów
poślubił: Kazimiera z Klimontowiczów
dzieci: Zofia (1890 VI 17 Warszawa – 1962 XII 8 Kraków), działała na rzecz unowocześnienia programów szkolnych, publicystka „Krytyki”, mąż Włodzimierz Mostowski; Helena (1897–1980), lekarz weterynarii, działaczka niepodległościowa w czasie I wojny światowej, pierwsza Polka mianowana oficerem Wojska Polskiego w 1918 roku, mąż Jurgielewicz; Kazimiera Anna, mąż Kazimierz Stefan Rouppert (1885 Warszawa – 1963 Londyn); Jadwiga, mąż Demel; Jan (1899–1984), walczył w Legionach Polskich, absolwent studiów rolniczych, w czasie okupacji hitlerowskiej major Armii Krajowej, po wojnie pierwszy dyrektor Instytutu Zootechniki w Balicach; Stanisław (1895-1951), porucznik kawalerii Wojska Polskiego, inżynier, odznaczony Krzyżem Niepodległości i Krzyżem Walecznych
biogram
Trudne warunki materialne zmusiły go do przerwania nauki w gimnazjum i podjęcia pracy zarobkowej. Został korepetytorem sześcioletniej Kazimiery Klimontowiczowej, córki przyjaciela swego ojca (później została jego żoną), a następnie zaangażowany przez rodzinę Łuszczewskich wyjechał do Kowar, gdzie został nauczycielem trzech chłopców, przygotowując się jednocześnie do egzaminu maturalnego.
Po zdaniu matury rozpoczął studia lekarskie w Uniwersytecie Warszawskim, studiował razem z Ludwikiem Zamenhofem. Już w czasie studiów podjął badania naukowe, których wyniki zamieszczał między innymi w „Gazecie Lekarskiej”. Badania nad plwociną w chorobach dróg oddechowych rozbudziło jego zainteresowanie powstającą w tym czasie nową dziedziną – bakteriologią. Po otrzymaniu, dzięki pomocy Tytusa Chałubińskiego, subwencji z Kasy Mianowskiego wyjechał do Berlina i wziął udział w kursie bakteriologii prowadzonym przez Roberta Kocha.
Po powrocie do Warszawy zorganizował własną pracownię bakteriologiczną, potwierdził odkrycie prątków gruźlicy i opublikował podręczne wskazówki do badania plwociny. Dzięki pomocy Chałubińskiego wyjechał do Paryża i w Instytucie Ludwika Pasteura poznał nową metodę przygotowywania szczepionki przeciw wściekliźnie oraz technikę szczepień.
Po powrocie założył w Warszawie pierwszy w Polsce, a drugi na świecie, Instytut Zapobiegania Wściekliźnie, a także pierwszy Zakład Badania Żywności oraz przyczynił się do rozbudowy warszawskich wodociągów. Rozbudował swoją pracownię bakteriologiczną, rozpoczął ożywioną działalność jako mikrobiolog, higienista i społecznik. Organizował kursy dla lekarzy, drukował swoje wykłady i wyniki badań. Pracował jednocześnie w Warszawie, Petersburgu, (kierował badaniami nad gruźlicą) i Odessie (kierował laboratorium bakteriologicznym), został także wykładowcą tajnego Uniwersytetu Latającego.
Przeniósł się do Krakowa, gdzie na Wydziale Lekarskim UJ został mianowany profesorem nadzwyczajnym higieny i zorganizował oraz objął kierownictwo pierwszego Zakładu Higieny UJ przy ulicy Kopernika 23, posiadającego pracownię chemiczną i mikroskopową oraz pomieszczenie dla przeprowadzania szczepień przeciw wściekliźnie. Przy ulicy Strzeleckiej 7 otworzył Zakład Szczepień przeciwko Wodowstrętowi oraz Wytwórnię Surowic Leczniczych i Szczepionek Zapobiegawczych, rozpoczął produkcję surowic i szczepionek, którą później przeniósł do swego domu przy ulicy Lubicz 34, gdzie były lepsze warunki, a obecnie mieści się Muzeum Odona Bujwida.
Prowadził szerokie badania naukowe nad promienicą, bakteriami gnilnymi, wścieklizną, surowicą przeciwtężcową, przeciwdurową i przeciwdezynteryczną. Opublikował 386 prac z dziedziny higieny, bakteriologii i nauk społecznych, dotyczących informacji o jadowitych wężach i pająkach brazylijskich oraz podręczniki bakteriologii lekarskiej. Napisał wiele artykułów naukowych w języku polskim, francuskim, niemieckim, czeskim i rosyjskim. Był zwolennikiem upowszechniania oświaty, reformy szkolnictwa i dostępności studiów uniwersyteckich dla kobiet.
Wraz z żoną i profesorem Napoleonem Cybulskim doprowadzili do powstania pierwszego na ziemiach polskich gimnazjum żeńskiego, z programem upoważniającym do podjęcia studiów uniwersyteckich oraz Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza. Zorganizował również krakowski Zakład Badania Żywności, jako radny przyczynił się budowy wodociągów i kanalizacji miejskiej. Wspólnie z Wilhelmem Feldmanem i Kazimierzem Kelles–Krauzem należał do inicjatorów powstania Towarzystwa Wyższych Kursów Wakacyjnych „Nauka Polska”, które organizowało w Zakopanem wykłady powszechne, prowadzone przez wybitnych uczonych.
Był działaczem Towarzystwa Szkoły Ludowej, współzałożycielem Akademickiego Związku Sportowego, inicjatorem utworzenia Towarzystwa Polsko–Jugosłowiańskiego, przez wiele lat działał w Towarzystwie Esperantystów, brał udział w kongresach, był redaktorem czasopisma „Polski Esperantysta” oraz prezesem Międzynarodowego Stowarzyszenia Naukowców Esperantystów. Był inicjatorem założenia Krakowskiego Klubu Rotary, który tworzył z zaangażowaniem zapraszając do komitetu organizacyjnego Juliusza Dunikowskiego i Tadeusza Dyboskiego.
Przed I wojną światową działał w komitecie pomocy rewolucjonistom, opiekował się uchodźcami z Królestwa Polskiego, sympatyzował z PPS – Frakcją Rewolucyjną. Jego prosocjalistyczne sympatie znalazły odbicie w kabarecie „Zielony Balonik”, gdzie śpiewano o nim piosenkę:
Jeszcze dotąd w Galilei taki doktor nie żył,
Co by leczył psią wściekliznę, polityczną szerzył.
W czasie pierwszej wojny światowej został oskarżony przez Austriaków o dostarczanie surowic i szczepionek po wygórowanych cenach i kierowanie się wyłącznie chęcią zysku. Pozbawiono go odznaczeń i stopnia oficerskiego, został też usunięty z armii. Wydział Lekarski uległ presji i uchwalił bojkot koleżeński. Późniejsze dochodzenia wykazały jednak bezpodstawność tych zarzutów, wyszło również na jaw, iż jego zakład dostarczył bezpłatnie surowice i szczepionki Legionom Polskim. W okresie powojennym Trybunał Oficerski rehabilitował Bujwida podkreślając jego zasługi i patriotyczną postawę.
W czasie okupacji hitlerowskiej jego Zakład Produkcji Szczepionek i Surowic dostarczał ruchowi oporu i ludności szczepionek przeciwko durowi plamistemu, czynnie też wspomagał polskie organizacje podziemne. Działalność ta spowodowała wielokrotne rewizje okupanta oraz aresztowanie wnuka, doktora Jerzego Mostowskiego.
Był człowiekiem niezwykle pracowitym i zorganizowanym. Jak napisała jego córka Jadwiga Demlowa:
Nie znosił lenistwa, marnotrawstwa, był wrogiem zaciętym picia wódki, palenia papierosów, gry w karty i przebywania w knajpach.
Po śmierci żony zaczął pisać dziennik, najpierw w postaci listów do żony, później w postaci klasycznych zapisków.
Pochowany na Cmentarzu Rakowickim (kwatera 18, rząd południowy, po lewej Bieleckich).
wybrane prace:
1887 – podręcznik mikrobiologii Pięć odczytów o bakteriach
1990 - Osamotnienie. Pamiętnik z lat 1932-1942
kalendarium
1872 – podjął pracę jako korepetytor
1877 – udzielał korepetycji w Kowarach
1879 – zdał maturę i rozpoczął studia medyczne w Warszawie
1884 VII – wyjechał do Berlina na kurs bakteriologii zorganizowany przez Roberta Kocha
1885 – zorganizował w Warszawie własną pracownię bakteriologiczną
1886 I 14 – uzyskał dyplom lekarza
1886 – wyjechał do Paryża do Instytutu Ludwika Pasteura
1886 VI 29 – otworzył „Zakład szczepień przeciw wściekliźnie”, pierwszą na świecie filię stacji Pasteura
1886 – w katedrze św. Jana w Warszawie poślubił Kazimierę Klimontowicz
1888–1889 – podróżuje po Europie zapoznając się z działaniem i organizacją tworzonych wówczas miejskich stacji badania wody i żywności
1890 – wynalazł płyn do diagnostyki gruźlicy, nazwany przez niego tuberkuliną
1891 – założył pierwszy w Polsce Zakład Badania Żywności
1893 – przeniósł się do Krakowa
1893–1920 – profesor higieny i mikrobiologii Uniwersytetu Jagiellońskiego
1894 – założył własną wytwórnię surowic i szczepionek przy ulicy Strzeleckiej 7
1894 – wyprodukował pierwszą polską surowicę przeciwbłoniczą
1894 – członek korespondent Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu
1894 – wraz z prof. Napoleonem Cybulskim przeprowadza pierwsze badania sposobu odżywiania się ludności chłopskiej w Galicji
1896 – radny miejski
1896 – doprowadził do powstania pierwszego w Galicji gimnazjum żeńskiego
1897 – mianowany przez władze austriackie kierownikiem Zakładu Badań Środków Spożywczych w Krakowie
1899 – mianowany profesorem zwyczajnym UJ
1902–1903 – piastował godność dziekana Wydziału Lekarskiego
1902–1903 – kierował Uniwersytetem Ludowym im. A. Mickiewicza
1903 – należał do inicjatorów powstania Towarzystwa Wyższych Kursów Wakacyjnych „Nauka Polska”
1905 – przeniósł się do budynku przy ulicy Lubicz 34
1905 – działał w komitecie pomocy rewolucjonistom
1912 – przewodniczący Światowego Kongresu Esperanta w Krakowie
1914 – zorganizował pierwszy szpital legionowy w Krakowie
1920 – przeszedł na emeryturę
1928 V 26-28 – pod jego przewodnictwem obradował ogólnopolski Zjazd Esperancki
1928–1930 – odbył podróż do Brazylii celem zaznajomienia się z tamtejszymi warunkami sanitarnymi
1930–1931 – przebywał w Holandii i Danii, gdzie wygłaszał odczyty propagandowe o Polsce w języku esperanto
1931 – brał udział w Międzynarodowym Zjeździe Esperantystów w Krakowie
1931 XII 21 – powstało Towarzystwo Polsko-Jugosłowiańskie, należał do grona założycieli
1931–1932 – członek Tymczasowej Rady Miejskiej
1932 XI 9 – odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski
1933 V 29 – otrzymał tytuł honorowego członka Polskiego Klubu Esperanckiego
1934 VI – został prezesem Krakowskiego Rotary Clubu
1937 III 19 – Złoty Krzyż Zasługi
1937 V 19 – na walnym zebraniu krakowskiego Rotary Clubu został ponownie wybrany prezesem
1947 – jego Zakłady prowadzone przez spadkobierców zostały upaństwowione
1951 – jego imieniem nazwano ulicę w II dzielnicy Grzegórzki, na Wesołej, między ulicą św. Łazarza i ulicą Blich
źródła:
Teresa Stanisławska-Adamczewska, Jan Adamczewski, Kraków, ulica imienia …, Kraków 2000
Słownik biograficzny historii Polski, Ossolineum, Wrocław 2005
Czesław Brzoza, Kraków między wojnami, Kraków 1998
Zdzisław Gajda, O ulicy Kopernika w szczególności o Wesołej w ogólności, Kraków 2005
Stanisław Łoza, Czy wiesz kto to jest?, Warszawa 1983
Wasiewicz B. Odo Bujwid (1857-1942) – portret uczonego, Przegląd Lekarski 2017, 2018