Marcin Maciej Borelowski
pseudonim Lelewel
(29 października 1829 Półwsie Zwierzynieckie – 6 września 1863 Sowia Góra koło Batorza)
rzemieślnik, działacz polityczny
rodzina
z rodziny rzemieślniczej
syn Karola, murarza, i Agnieszki z domu Noworyta
Marcin Borelowski (l'Illustration. Journal Universel 1863)
poślubił Balbinę Anielę Kraśniwską, mieli córkę Kazimierę Teofilę, zmarła wkrótce po narodzinach
biogram
Po wczesnej śmierci rodziców zaopiekowało się nim starsze rodzeństwo, wyjechał do brata do Chrzanowa, gdzie ukończył trzyletnią szkołę wydziałową, tzw. niższe gimnazjum, z łaciną jako dodatkowym przedmiotem.
Mieszkał przy ulicy Grodzkiej 23, później przy ulicy św. Jana 24. Wziął udział w powstaniu krakowskim, złapany przez Prusaków podczas transportu broni został skazany na 50 plag. Publiczna chłosta odbyła się na Rynku Głównym w Krakowie.
Rozpoczął praktykę w warsztacie blacharskim Wilhelma Żurowskiego, dodatkowo wiele czasu poświęcał na dokształcanie się: uczęszczał na wykłady z fizyki i matematyki na UJ, dużo czytał dzieł z historii, zafascynowany postacią Lelewela od niego przyjął potem swój pseudonim powstańczy. W okresie Wiosny Ludów działał w patriotycznych kółkach rzemieślniczych, zbliżył się do krakowskiej młodzieży akademickiej.
Po ukończeniu praktyki został wyzwolony na czeladnika i rozpoczął pracę w zawodzie w zakładzie Wespara i Mroczkowskiego. Podjął też samodzielną pracę w Bochni, projektując neogotycką wieżyczkę nad prezbiterium bazyliki Świętego Mikołaja, a dach kościoła pokrył blachą. Odbył wędrówkę czeladniczą po krajach niemieckich i monarchii habsburskiej, ponieważ nie znalazł pracy jako blacharz, nauczył się studniarstwa, którym później zarabiał na życie w Warszawie i w okolicach. Nauczył się języka węgierskiego i biegle opanował niemiecki. Powrócił do Krakowa, został niechętnie przyjęty w cechu blacharskim (wyjechał z paszportem, bez specjalnego dokumentu, tzw. Wanderbuchu - księgi podróżnej), przeniósł się do Rzeszowa.
Na krótko związał się z teatrem dramatycznym Antoniego Gubarzewskiego, działającym w Tarnowie i Rzeszowie. Był tu dekoratorem, lampiarzem, maszynistą, kasjerem a także aktorem. Powrócił do swojego zawodu, uzyskując w Rzeszowie uprawnienia mistrzowskie. Otworzył pracownię blacharską przy ulicy Tadeusza Kościuszki. Wykonał kilka prac, między innymi zwieńczenia wieży farnej z postacią Archanioła Michała, wskazującą kierunek wiatru, oraz dwie studnie.
Wyjechał do Warszawy, prawdopodobnie ściągnięty przez Adama Anczyca, którego poznał w rzeszowskim teatrze. Aktywnie działał warszawskiej konspiracji przedpowstaniowej, początkowo związał się z kółkiem Edwarda Jurgensa, szybko jednak przeszedł do „czerwonych”, współorganizował manifestacje patriotyczne w Warszawie, wydrukował odezwę Agatona Gillera „Posłanie do wszystkich Polaków”, został kierownikiem podziemnej fabryki kos, lanc i broni palnej, działającej pod szyldem legalnie istniejącego warsztatu. Zajmował się także przerzucaniem zagrożonej poborem młodzieży do innych regionów kraju. Jako łącznik między rzemieślnikami a organizacją spiskową tworzył tajną policją narodową.
Po wybuchu powstania został mianowany przez Rząd Narodowy pułkownikiem, a następnie naczelnikiem wojennym województwa podlaskiego i lubelskiego, przyjął pseudonim „Lelewel”. Organizował oddziały zbrojne na Podlasiu, ze źle uzbrojonym i niewyszkolonym oddziałem zajął Łuków i ogłosił manifest Rządu Narodowego. Przejmował kasy rządowe i niszczył emblematy carskie w Baranowie, Firleju, Kocku i Włodawie. Ścigany przez oddziały majora Jołszyna, poniósł porażkę pod wsią Luty, oddział powstańczy uległ rozproszeniu. Borelowski zaszył się w lasach lubartowskich, z niedobitków i ochotników sformował nową grupę zbrojną, wkrótce w Hrubieszowie zaatakował i zniszczył rosyjskie magazyny rządowe. Został jednym z najbardziej znanych partyzantów powstańczych, stoczył wiele potyczek, odniósł zwycięstwa pod Chruśliną i Panasówką. Wziął udział w 25 bitwach i potyczkach, w dowodzonych przez niego oddziałach walczyło około 1 600 ludzi. Byli to głównie uczniowie i rzemieślnicy, nie brakowało też szlachty, włościan, Żydów, wojskowych, jak również Węgrów i Rosjan.
Poległ w walce z Rosjanami pod Batorzem, został tam pochowany wraz z 30 poległymi powstańcami. Na Sowiej Górze, pod lasem, gdzie zginął Marcin Borelowski, stoi obelisk z napisem: „Przechodniu, powiedz Ojczyźnie, że za ukochanie Jej, tuśmy polegli”.
Jego imieniem nazwano ulicę w VII dzielnicy Zwierzyniec, gdzie łączy się z ulicą Tadeusza Kościuszki.
Jest to człowiek w sile wieku liczący mało co nad lat 30, zdolny oficer, człowiek pojedynczy i nie bawiący się w sztaby [...] – czytamy w jednej z ówczesnych relacji. Ubrany jak najskromniej w surducie i zwykłej czapce ośmiokątnej, z pałaszem u boku i rewolwerem na sznurze bez żadnych odznak, energiczny, waleczny, troskliwy o swych podwładnych [...], jest też szanowanym i kochanym przez swoich żołnierzy.
O jego wyczynach krążyły pieśni:
Ej, Marcinie Lelewelu
Nie chmurz Twego czoła
Bo choć nas tu jest niewielu
Każdy z nas zawoła: Wodzu Lelewelu, licz na nasze męstwo
My gotowi zginąć, by Bóg dał zwycięstwo.
kalendarium
1841 – wyjechał do brata w Chrzanowie
1844 – w Chrzanowie ukończył szkołę wydziałową
1846 – wziął udział w powstaniu krakowskim
1846 – pod koniec roku rozpoczął praktykę w warsztacie blacharskim
1848 - działał w patriotycznych kółkach rzemieślniczych
1850 IV – zakończył praktykę, został wyzwolony na czeladnika i rozpoczął samodzielną pracę
1855-1856 – odbył wędrówkę czeladniczą, aby zgodnie z przepisami cechowymi uzyskać tytuł majstra
1857 – wrócił do Krakowa
1858 – powrócił do zawodu, uzyskując uprawnienia mistrzowskie w Rzeszowie
1859 – wyjechał do Warszawy
1860 – popłynął z flisakami Wisłą do Warszawy
1861 - założył wraz z inżynierem miasta, Józefem Spornym, spółkę i otworzył w Warszawie, przy ulicy Cichej 6, małą fabryczkę produkującą pompy i urządzenia studniarskie
1861 - zajmował się rozsyłaniem po wsiach rzemieślników warszawskich, którym zalecano propagandę wśród ludu, zaopatrując w patriotyczne śpiewniki, ulotki i broszury nawiązujące do wypadków warszawskich
1863 I 22 – Centralny Komitet Narodowy wyznaczył go organizatorem sił zbrojnych w województwie podlaskim i lubelskim i awansował do stopnia pułkownika
1863 III 4 - stoczył pierwszą potyczkę pod Jedlanką zakończoną odparciem Rosjan
1863 III 7 – poniósł porażkę pod wsią Luty
1863 III 22 – po przegranej bitwie pod Krasnobrodem przedostał się do Galicji
1863 IV 8 – wkroczył ponownie do Królestwa Kongresowego na czele uzbrojonego oddziału
1863 IV – mianowany został naczelnikiem województwa podlaskiego, a następnie również województwa lubelskiego
1863 IV 16 – stoczył zwycięską potyczkę pod wsią Borowe Młyny
1863 IV 24 – został otoczony na bagnach w lasach pod Józefowem, wycofując się stracił 27 ludzi
1863 V 20 – ruszył wzdłuż granicy galicyjskiej na Podlasie
1863 V 30 – odniósł efektowne zwycięstwo pod Chruśliną
1863 VI 10 – zorganizował nieudaną zasadzkę na transport wojskowy pod Korytnicą
1863 VI 16 – zajął Łuków i zabrał kasę rządową
1863 VI 17 – przeszedł przez Międzyrzecze
1863 VI 22 – pod Kłuszynem przejął konwój kozacki wiozący pocztę
1863 VI 23 – stoczył krwawą bitwę pod Różą, gdzie został zaatakowany przez dwa tysiące piechoty oraz szwadron dragonów i kozaków. Zaskoczeni podczas marszu powstańcy musieli się wycofać. Zginęło 25 ludzi, a wielu odniosło rany
1863 VI 27 – przekazał oddział pułkownikowi Krysińskiemu, sam udał się do Galicji w celu organizowania i formowania nowych partii powstańczych
1863 VIII 25/26 – z nowo sformowanym i przeszkolonym oddziałem 800 ludzi przekroczył granicę i znalazł się na terenie Królestwa Polskiego
1863 VIII 28 – przeniósł się pod Józefów
1863 IX 3 - połączył się z oddziałem Kajetana Cieszkowskiego, pseudonim „Ćwiek”, liczącym 400 ludzi
1863 IX 3 - stoczyli pod Panasówką jedną z największych bitew na Lubelszczyźnie, odnosząc zwycięstwo nad rosyjskimi wojskami, dowodzonymi przez majora I.K. Sternberga. W ich skład wchodziło siedem rot piechoty, rota straży granicznej i 250 kozaków – łącznie 3000 do 4000 żołnierzy, a także dwa działa. W czasie pięciogodzinnego zaciętego boju 30 spośród 1200 powstańców poległo, wielu zaś zostało rannych. Po strony rosyjskiej zginęło 360 żołnierzy
1933 I 21 – pośmiertnie odznaczony przez prezydenta RP Ignacego Mościckiego Krzyżem Niepodległości z Mieczami
źródła:
Justyn Sokulski, Borelowski Marcin, [w]: Polski słownik biograficzny, t.2, Kraków 1936, reprint Kraków 1989
Krzysztof Dunin-Wąsowicz, Marcin Borelowski-Lelewel, Warszawa 1964
Słownik biograficzny historii Polski, Ossolineum, Wrocław 2005
Teresa Stanisławska-Adamczewska, Jan Adamczewski, Kraków, ulica imienia …, Kraków 2000