Jerzy Bereś
(14 września 1930 Nowy Sącz – 25 grudnia 2012 Kraków)
rzeźbiarz, autor akcji, performen
rodzina
z rodziny robotniczej, ojciec pracował na kolei, matka wcześnie zmarła
miał młodszą siostrę Irenę
poślubił: Maria Pinińska (1931–1999)
córka Bettina
biogram
Po ukończeniu Liceum w Nowym Sączu studiował na krakowskiej ASP, pod kierunkiem Franciszka Kalfasa, Stanisława Popławskiego i Xawerego Dunikowskiego. Pierwszy raz indywidualnie pokazał swoje prace na wystawie w krakowskim Domu Plastyków („Kołysanka”, „Do słońca”, „Ewa”, „Matka”, „Idylla”, „Niepokój”).
Tworzył kompozycje przestrzenne z drewna i sznurka, nawiązujące formą i sposobem konstruowania do prymitywnych narzędzi ludowych, niekiedy inspirowane czasami prasłowiańskimi (Rzepicha), wykorzystujące naturalne walory tworzywa (prace z serii Zwidy). Następnie rozpoczął realizacje manifestacji artystycznych (happeningów), których bohaterem jest nagi artysta i jego prace. Artysta odwołuje się do obrzędowości religijnych (Ołtarze), podejmuje dialog z wydarzeniami współczesnymi, na dziełach umieszcza podpisy dopełniające ich znaczenie. W swoich wystąpieniach będących komentarzem do polityki, religii, sztuki i filozofii, często posługuje się własnym nagim ciałem.
Był wielokrotnie nagradzany między innymi kilkakrotnie w krakowskich konkursach na rzeźbę roku, jego prace pokazano również na najważniejszych wystawach tematycznych: „Romantyzm i Romantyczność w sztuce polskiej XIX i XX wieku” oraz „Polaków portret własny”. Jest też wspólnie ze swą żoną Marią Pinińską-Bereś autorem rzeźb ołtarzowych i grupy Ukrzyżowania do kościoła MB Fatimskiej w Tarnowie.
Kolekcja jego prac znajduje się w Galerii Sztuki Polskiej XX w, w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Pochowany na cmentarzu Batowickim w Krakowie (kw. XI-3-19).
W roku 1978 opublikował znaczącą wypowiedź:
"Nie jestem rzeźbiarzem. Przestałem nim być zaraz po ukończeniu Akademii. [...] Trudno dzielić moją twórczość na okresy. Spróbujmy - stosując kryterium ruchu rzeczywistego. W pierwszej połowie lat sześćdziesiątych stosowałem efekt wizualny bez udziału ruchu rzeczywistego. Był to jakby ślad ruchu i akcji. [...] Natomiast w drugiej połowie lat sześćdziesiątych stosowałem ruch konkretny. Ruch funkcjonuje jako konieczny element faktu. [...] Dylematy? [...] Moim największym dylematem jest nazywanie moich manifestacji happeningami. [...] Zawsze upierałem się przy określeniu akcja, zdarzenie. Różnica między manifestacją a happeningiem jest ogromna. Moje manifestacje mają program, cel i nośność znaczeniową. A tymczasem happeningiem rządzi przypadek. [...] W przeciwieństwie do manifestacji brak w happeningu celu i nośności znaczeniowej. Drogą akcji następuje ostateczne wykończenie lub odkształcenie obiektu wcześniej zaczętego. Równocześnie jednak dany obiekt zostaje użyty w trakcie trwania akcji. I tu mamy do czynienia z momentem złączenia. Obiektu i akcji. Osiągamy pełnię".
Hanna Ptaszkowska pisała:
"Bereś działa w materiale realnym. Atakuje najbardziej istotną różnicę między dziełem sztuki a przedmiotem użytkowym - różnicę tak często zacieraną. [...] Tworzywem są tu kloce drzewa obrobione w sposób pozornie prymitywny. Ich forma nie jest realizacją z góry przyjętego założenia, ale rodzi się pod naturalną presją materiału".
I dalej:
Bereś "[...] wyrzeka się fetysza formy [...]", nie ma u niego "[...] precyzji nowoczesnych rozwiązań technicznych, ani [puryzmu] konstruktywistycznych realizacji plastycznych. Te rzeźby robią wrażenie trochę niedorobionych. Są niemal sklecone, ale trzymają się pewnie. [...] Równocześnie chłonęły one całe doświadczenie rzeźby XX wieku. Przez fakt, że nie dorobiono ich do końca i że zostawiono margines tego, co już nie jest autora - stały się [jednak] w pełni nowoczesne".
Andrzej Osęka:
"Rzeźby Jerzego Beresia tworzone w latach 1960-1974 straciły swój dawny wiejsko-poetycki charakter; przypominają wielkie zabawki z drewna, w których zamiast ptaszka machającego skrzydełkami, drwala rąbiącego drewno - widzimy teatrzyk współczesnych postaw społecznych: ktoś wali pięścią w stół, gdy się pociąga za patyk; drewniana grzechotka grzechocze, gdy drewniana głowa zderza się z drewnianą pięścią; jest i Lizak - przyrząd metaforyczny, służący do podlizywania się komuś [...]".
Jerzy Hanusek pisał:
"Akcje i manifestacje Beresia poruszają wyobraźnię. Jego celem nie jest jednak samo poruszenie wyobraźni, ale nadanie temu ruchowi określonego kierunku"; "Bereś występuje nagi, chwilami okryty deskami zawiązanymi na biodrach lub kawałkiem płótna, użytym podczas manifestacji. Nagość artysty spełnia funkcję formalną, pragmatyczną i semantyczną. Jest to przede wszystkim próba 'zestrojenia' sposobu własnej obecności drewna, które pozbawione jest w swoim pierwotnym, naturalnym stanie. Bereś posługuje się swoim ciałem, tak jak posługuje się klocami drewna lub ogniem. [...] Nagość Beresia nie ma charakteru erotycznego [...]. Jest ona między innymi manifestacją otwartości, ufności, szczerości, bezbronności. [...] Artysta wie, że w swoich przesłaniach odwołuje się do wartości, które w dzisiejszym świecie, pełnym cynizmu i pragmatyzmu, stają się wartościami wstydliwymi, narażone są na szyderstwo, lekceważenie i kpinę. [...] Artysta penetrujący te szczególne rejony poznania, w których intelekt okazuje się wrogiem mądrości, płaci za zuchwałość wysoką cenę: granica pomiędzy pozycją wieszcza i pozycją pożałowania godnej ofiary staje się niezwykle cienka. Artysta nie tylko ofiarowuje, ale również godzi się na rolę ofiary. Jest to cena, której nie można uniknąć".
Ewa Gorządek podkreśliła:
"Nagość artysty jest tu czymś tak naturalnym i pierwotnym, jak drzewo czy ogień, których Bereś używa w swojej sztuce. Ciało traktowane jest raz przedmiotowo, artysta maluje je farbami, jak malarz płótno, pisze na nim słowa-klucze do akcji, nazywa 'żywym pomnikiem', to znowu podmiotowo, np. w 'Ołtarzach', 'Mszach' i 'Transformacjach' nadaje mu znaczenie magiczne, metaforyczne, składa je w ofierze na rytualnych ołtarzach".
Andrzej Kostołowski zaś stwierdził:
"Moralność i polityka są często upostaciowanymi symbolami w sztuce Beresia. Kryje się za nimi, stała w jego życiu, postawa antytotalitarna i patriotyczna".
wybrane prace:
1958 - Rzepicha
1959 - Bart
1964–1969 – prace w kościele św. Józefa i Matki Boskiej Fatimskiej w Tarnowie: boczne ołtarze - Najświętszej Rodziny i Najświętszego Serca Jezusowego (zrealizowane przy współpracy żony, Marii Pinińskiej-Bereś), grupa Ukrzyżowanie w Kaplicy Pamięci Ofiar Obozów Koncentracyjnych - składająca się z figury Chrystusa na Krzyżu, figury Matki Boskiej i całopostaciowego portretu ojca Maksymiliana Kolbe w kościele
1965–1968 – seria Zwidy
1967 – cykl Wyrocznia
1968 – w Galerii Foksal w Warszawie pierwsza manifestacja Przepowiednia I
1970 - Normalizator
1971 - Klaskacz
1971 - Ping – pong dyplomatyczny
1972 - Ołtarz budzik
1973 - Ołtarz autorski
1974 – seria ołtarzy (piękny, romantyczny, nadziei, twarzy)
1975 - Ołtarz ognia, Ołtarz erotyczny, Ołtarz rozweselający
1975 - Runda honorowa
1976 - Rytuał egzystencjalny, Rytuał filozoficzny
1977 - Rytuał kultury
1978 - Msza romantyczna, Msza artystyczna
1979 - Msza filozoficzna, Msza awangardowa
1980 - Msza polityczna
1983 - Msza refleksyjna II, Galeria Krzysztofory, Kraków
1984 - Msza polska
1984 - Wykład: Spór o wartości najwyższe. I część, Galeria BWA, Lublin
1985 - Pięć ognisk, Kościół pw. Miłosierdzia Bożego, Warszawa
1986 - Wykład: Spór o wartości najwyższe. II część, Galeria BWA, Lublin
1986 - Obraz Polski, Galeria Dziekanka, Warszawa
1988 - Przepowiednia II, Galeria Krzysztofory, Kraków
1988 - II dialog z Marcel Duchamp, Modern Art Oxford, Oksford
1988 - Obraz z Polski, Slaughterhouse Gallery, Londyn
1989 - II prezentacja żywego pomnika. Przepowiednia II, Galeria Uniwersytecka, Cieszyn
1990 - bez tytułu, Galeria BWA, Zielona Góra
1990 - III dysputa z Marcelem Duchamp, CSW Zamek Ujazdowski, Warszawa
1991 - Dysputa z Ignacym Witkiewiczem, BWA, Koszalin
1991 - IV dysputa z Marcel Duchamp, Museum Bochum – Kunstsammlung, Bochum
1991 - Dialog z Tadeuszem Kantorem, Galeria Krzysztofory, Kraków
1991 - Antyperformance, Ośrodek Działań Plastycznych, Warszawa
1993 - Erotyk polski, Muzeum Narodowe, Warszawa
1993 - Prezentacja żywego pomnika. Przepowiednia II, BWA, Wrocław
1994 - Wyzwanie, Galeria Zachęta, Warszawa
1994 - Wyzwanie II, Galeria BWA, Lublin
1995 - Monument Vivant, Galeria Le Lieu, Quebec
1995 - Ostatni spór z Marcel Duchamp, Galeria Langage Plus, Alma
1997 - Wyzwanie IV Pojedynek z Utopią, Galeria Manhattan, Łódź
1999 - Krzyk, Muzeum Sandomierskie, Zamek, Sandomierz
2012 - Toast II, Konteksty. II Festiwal Sztuki Efemerycznej, Sokołowsko
kalendarium
1950–1956 – studiował w krakowskiej ASP
1956 – został wyróżniony przez X. Dunikowskiego dyplomem honorowym za rzeźbę Kołysanka
1957 – poślubił Marię Pinińską
1958 – pokazał swoje prace w krakowskim Domu Plastyków
1966 – został członkiem Grupy Krakowskiej
1967 – reprezentował Polskę na 9. Biennale w Sao Paulo
1968 – rozpoczął manifestacje artystyczne (happeningi)
1971 – wystawiał w Bochum i Kopenhadze
1973 – otrzymał krakowską Nagrodę Krytyki Plastycznej
1974 – wystawiał w Essen
1975/1976 – jego prace pokazano na wystawie tematycznej „Romantyzm i Romantyczność w sztuce polskiej XIX i XX wieku”
1977 - otrzymał nagrodę na 7. Warszawskim Festiwalu Sztuk Pięknych („Msza artystyczna II”)
1979/1980 – jego prace pokazano na wystawie tematycznej „Polaków portret własny”
1981 - wyróżniono nagrodą II stopnia Ministra Kultury i Sztuki (nie zgłosił się po jej odbiór)
1987 – został uhonorowany nagrodą Komitetu Kultury Niezależnej „Solidarność”
1992 – wystawiał w Sewilli z okazji EXPO ’92
1993 – wystawa Dokumenty rzeczowe w Centrum Sztuki Współczesnej w Warszawie
1995 – wystawa retrospektywna dokumentująca dorobek 40 lat pracy w Muzeum Narodowym w Poznaniu
1996-2012 – prezes Grupy Krakowskiej
1997 - odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski
2011 - odznaczony Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
źródła:
Jerzy Bereś, Zwidy, wyrocznie, ołtarze, wyzwania katalog wystawy Muzeum Narodowe w Poznaniu, Muzeum Narodowe w Krakowie, Poznań-Kraków 1995
Jerzy Bereś, Sztuka zgina życie, katalog wystawy Bunkier Sztuki, Kraków 2007
R. Ziarkiewicz (oprac.), M. Mikita (oprac.), Awangarda w plenerze: Osieki i Łazy 1963–1981. Polska awangarda II połowy XX wieku w kolekcji Muzeum w Koszalinie. Koszalin 2008
Jerzy Bereś, [w:] Twórcy [online], Culture.pl [dostęp 2023-09-11]