Andrzej Banach
(9 czerwca 1910 Kraków – 6 lutego 1990 Amsterdam)
pisarz, krytyk, historyk sztuki, filozof, podróżnik, kolekcjoner dzieł sztuki
rodzina
syn Adama (zmarł w roku 1928), pochodził z Krzeszowic, doktor praw, radca prawny w Dyrekcji Policji w Krakowie, korepetytor dzieci Jana Matejki, i Heleny z domu Niewolkiewicz
miał czworo rodzeństwa, w tym brata Jerzego
we wrześniu1939 roku poślubił Ellę Goldberg (1911-1973), zamieszkali przy ul. Mikołajskiej 9
1983 – poślubił Gabrielę z domu Socha, historyka sztuki i konserwatora malarstwa, z którą mają syna Adama
biogram
Zainteresowania artystyczne wyniósł z domu rodzinnego – jego ojciec utrzymywał kontakty z wieloma artystami (między innymi z Jackiem Malczewskim, Stanisławem Wyspiańskim, Józefem Mehofferem, Leonem Wyczółkowskim, Stanisławem Tondosem i Julianem Fałatem). Po maturze w gimnazjum im. Jana III Sobieskiego w Krakowie odbył studia prawnicze na UJ. Znał biegle niemiecki i francuski, i miał dobrą znajomość łaciny i greki. Odbył praktykę adwokacką, założył własną kancelarię adwokacką przy ul. Mikołajskiej 9. W okresie okupacji niemieckiej, chroniąc żonę, kilkakrotnie zmieniał miejsca zamieszkania (Warszawa, Wieliczka, Krosno, Witów k/ Zakopanego). Po wojnie pracował w Urzędzie Wojewódzkim, został zwolniony z pracy w Urzędzie Wojewódzkim z powodu udzielania pomocy w otrzymywaniu mieszkań przez powracających do kraju Żydów i przez ziemian wyrzuconych z ich majątków, a także odmowy podjęcia decyzji o pozbawieniu duchownych i zakonów zajmowanych przez nich budynków. Po wojnie zaczął pisać nowele i opowiadania, a potem artykuły, eseje z zakresu sztuki, które publikowano między innymi w następujących czasopismach: „Dziennik Polski”, „Przekrój”, „Dziennik Literacki”, „Projekt”, „Ty i Ja”, Kino”, „Przegląd Kulturalny”.
Razem z żoną Ellą, współautorką kilku jego książek, odkrył Nikifora, malarza samouka z Krynicy, i przyczynił się do jego popularyzacji (napisał o nim cztery książki, organizował mu wystawy w kraju i za granicą, wspólnie z J. Łomnickim zrealizował o nim film dokumentalny).
Przygotował też wiele innych wystaw indywidualnych i zbiorowych oraz tematycznych. Doceniał i popularyzował w swych publikacjach sztukę wielu artystów, często wówczas jeszcze mało znanych, takich jak: Tadeusz Cieślewski syn, Antoni Uniechowski, Władysław Hasior, Franciszek Starowieyski, Zdzisław Beksiński, Jerzy Skarżyński, Kazimierz Mikulski, Tadeusz Brzozowski, Stefan Żechowski.
Opublikował, przeważnie w Wydawnictwie Literackim, 43 książki o sztuce i eseje z podróży. Napisał zbiór opowiadań i dwie powieści, do których sam projektował szatę graficzną. Jako pierwszy po wojnie pisał o polskiej grafice XIX wieku, ilustracji, kostiumie i modzie, kiczu, sztuce naiwnej, polskiej erotyce, sztuce fantastycznej, teatrze, poruszał zagadnienia filozoficzne oraz zjawiska z marginesu sztuk plastycznych.
Został pochowany w rodzinnym grobowcu na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
wybrane prace:
1946 - Nowe prawo o zmianie i ustalaniu imion i nazwisk; Wiedza Powszechna, Kraków
1948 - Dziewięciu grafików; Towarzystwo Miłośników Książki, Kraków
1950 - Ochrona czci i godności osobistej w kodeksie karnym polskim; Księgarnia Powszechna, Kraków
1950 - O ilustracji; Tow. Miłośników Książki, Wydawnictwo M.Kot, Kraków
1957 - O modzie XIX wieku; PIW, Warszawa
1957 - Nikifor – mistrz z Krynicy; Wydawnictwo Literackie, Kraków
1958 - Ociepka: malarz dnia siódmego; Wyd. Literackie, Kraków
1959 - O snach i nowej sztuce: esej; Wyd. Literackie, Kraków
1959 - Pamiątka z Krynicy; Wyd. Literackie, Kraków
1959 - Polska książka ilustrowana 1800-1900; Wyd. Literackie, Kraków
1960 - Historia pięknej kobiety; Wyd. Literackie, Kraków
1960 - Podróże po szufladzie; Wyd. Literackie, Kraków
1962 - O wdzięczności przedmiotów; Wyd. Literackie, Kraków
1962 - Warszawa Cieślewskiego syna; WAiF, Warszawa
1962 - Wybór maski. 11 teatrów klasycznych; Wyd. Literackie, Kraków
1962 - Słownik mody; Wiedza Powszechna, Warszawa, wspólnie z Ellą
1964 - Hasior; Wyd. Literackie, Kraków
1965 - Portret wzorowego mężczyzny; Wyd. Literackie, Kraków
1966 - Les „Enfers” domaine polonais; J.-J. Pauvert, Paris
1966 - Pismo i obraz; Wyd. Literackie, Kraków
1966 - Historia o Nikiforze; Wyd. Literackie, Kraków, wspólnie z Ellą
1968 - O kiczu; Wyd. Literackie, Kraków
1968 - O polskiej sztuce fantastycznej; Wyd. Literackie, Kraków
1970 - Zbierajmy pieniądze; Wyd. Literackie, Kraków
1971 - Lekcja z nut; Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków
1971 - Nauka pisania; Wyd. Literackie, Kraków
1971 - Podróż na Sycylię, czyli Koniec świata (t. 1-2); Wyd. Literackie, Kraków, wspólnie z Ellą
1973 - Cztery tygodnie w Japonii; Wyd. Literackie, Kraków, wspólnie z Ellą
1974 - Dziennik podróży po Hiszpanii; Wyd. Literackie, Kraków, wspólnie z Ellą
1974 - Erotyzm po polsku; Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa
1976 - Odkrycie Amsterdamu; Wyd. Literackie, Kraków, wspólnie z Ellą
1976 - Ostatnia podróż; Wyd. Literackie, Kraków, wspólnie z Ellą
1980 - O potrzebie egzotyzmu; Wyd. Literackie, Kraków
1981 - Jak kochać i nie zabić; (powieść) Wyd. Literackie, Kraków
1984 - Nikifor; Wydawnictwo Arkady, Warszawa
1984 - Wybór maski: 11 teatrów klasycznych; Wyd. Literackie, Kraków (wyd. 2)
1986 - Śmierć może mieć skrzydła; (powieść) KAW Kraków
1988 - O szczęściu; Wyd. Literackie, Kraków
1988 - Granice sztuki; Wyd. Literackie, Kraków
1988 - Kobiety na monetach; Ossolineum, Wrocław
1988 - Ociepka; Wydawnictwo Arkady, Warszawa
1991 - Historia pięknej kobiety; Centrum Informacyjno-Reklamowe „CIR”, Warszawa (wyd. 2)
1992 - Sen miłosny; (opowiadania) Wyd. Literackie, Kraków
2004 - Historia o Nikiforze; Wyd. Literackie, Kraków, wspólnie z Ellą (wyd. 2)
2004 - Nikifor; Wydawnictwo Arkady, Warszawa (wyd. 2, reprint)
2016 - Spotkania, Małe Wydawnictwo, Kraków
kalendarium
1928 - zdał maturę w gimnazjum im. Jana III Sobieskiego w Krakowie
1928-1932 – studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim
1932 - wraz z Michałem Boruchowiczem (Borowiczem) i Józefem Cyrankiewiczem założył Akademicki Związek Pacyfistów .
1932-1933 – odbył roczną praktykę adwokacką w biurze dr Michała Habudy
1933/1934 – przebywał w Genewie na półrocznej praktyce w Międzynarodowym Biurze Pracy i Ligi Narodów
1934-1937 - aplikant adwokacki, a potem adwokat w biurze dr Tomasza Aschenbrenera w Krakowie
1937 XI 17 - wpisany na listę adwokatów
1937 - poznał Ellę Goldberg
1937 - podróż do Francji i do Niemiec
1938 – wraz z Ellą odwiedzili Wenecję
1939-1942 – prowadził własną kancelarię adwokacką przy ul. Mikołajskiej 9
1942 – został przez Niemców wyrzucony z lokalu
1945 I – 1958 VIII - pracował w Urzędzie Wojewódzkim w Krakowie, początkowo jako Naczelnik Wydziału Ogólnego, następnie jako Naczelnik Wydziału Lokalowego
1947 – Banachowie poznali w Krynicy Nikifora i zachwycili się jego sztuką
1947 – obronił pracę doktorską „Ochrona czci i godności osobistej w kodeksie karnym polskim” i został starszym asystentem Władysława Woltera na Wydziale Prawa UJ
1949 - został członkiem Polskiego Towarzystwa Filozoficznego
1949 - organizował wystawy twórczości Nikifora w Warszawie, Krakowie i Sopocie
1949 VI 19 – w „Przekroju” ukazał się jego pierwszy artykuł o Nikiforze
1949–1950 - kolejno złożył do druku swoje dwie różne prace habilitacyjne: „U podstaw istnienia prawa” oraz „O jedności istoty przestępstwa”; druk zarówno jednej, jak i drugiej został zablokowany przez cenzurę
1950 – został naczelnikiem Wydziału Karno-Administracyjnego Urzędu Wojewódzkiego
1952 - zrezygnował z pracy na UJ, by poświęcić się wyłącznie pracy pisarskiej
1957 - otrzymał stypendium Ministerstwa Kultur i Sztuki w celach naukowych do Francji
1959 - organizował wystawy twórczości Nikifora w Paryżu, Amsterdamie, Brukseli i Liège
1960 – zorganizował wystawę twórczości Nikifora w Hajfie
1962 - zorganizował polską wystawę „Sen” w Stedelijk Museum w Amsterdamie (stare ryciny i rysunki współczesnych artystów), prezentowaną później w Brukseli i w Baden-Baden
1964 – na własny wniosek skreślony listy adwokatów Wojewódzkiej Izby Adwokackiej Krakowie
1965 - konsultant w trakcie kręcenia filmu Andrzeja Wajdy „Popioły”
1965 - opracował telewizyjną adaptację „Kandyda” Voltaire’a
1968 - konsultant w trakcie kręcenia filmu Jerzego Wojciecha Hasa „Lalka” (przy opracowaniu kostiumów, wnętrz i rekwizytów)
1971 - zaproszony wraz z żoną przez Japońskie Towarzystwo Współpracy Kulturalnej z Zagranicą na miesiąc do Japonii w celu napisania książki o tym kraju
1975 - nie przyjął przyznanej mu nagrody Ministerstwa Kultury i Sztuki
1975 - zaproszony jako honorowy gość miasta Amsterdam przez ambasadora Holandii na obchody 700 rocznicy powstania Amsterdamu
1976 - poznał Gabrielę z domu Socha, historyka sztuki i konserwatora malarstwa
1989 - narodziny Adama Banacha, syna Andrzeja i Gabrieli
1990 II 6 - zmarł nagle w Amsterdamie, przygotowując kolejną wystawę Nikifora
1991 - reżyser Jan Łomnicki poświęcił pamięci Andrzeja Banacha film dokumentalny
źródła:
II Liceum Ogólnokształcące im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie 2022 [dostęp 2023-11-12]
Cenzura PRL. Wykaz książek podlegających niezwłocznemu wycofaniu 1 X 1951 r. posł. Zbigniew Żmigrodzki. Nortom: Wrocław, 2002, s. 4