Władysław Żeleński
(6 sierpnia 1837 Grodkowice koło Krakowa – 23 stycznia 1921 Kraków)
kompozytor, pianista, pedagog, krytyk muzyczny
rodzina
drugi syn Marcjana - właściciela ziemskiego i Kamili z Russockich
poślubił:
1. Wanda Grabowska (zmarła 1904), siostra matki Kazimierza Przerwy-Tetmajera
dzieci:
Stanisław Gabriel – inżynier, założyciel pracowni witraży w Krakowie, zginął w 1914 roku w bitwie pod Łukownem
Tadeusz (Boy) - wybitny polski literat
Edward (1878-1910) - urzędnik bankowy, współdziałał z kabaretem "Zielony Balonik", zginął śmiercią samobójczą
2. Anna Maria, córka Zenona Słoneckiego
biogram
Był jednym z najwybitniejszych polskich kompozytorów, znany także z działalności organizacyjnej w dziedzinie życia muzycznego.
Po ukończeniu Gimnazjum św. Anny, na prośbę matki, rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim, które zakończył uzyskaniem tytułu doktora filozofii na uniwersytecie w Pradze.
We wczesnym dzieciństwie dostrzeżono jego talent, po przybyciu do Krakowa rozpoczął naukę gry na fortepianie pod kierunkiem Kazimierza Wojciechowskiego i kontynuował u Jana Germasza. W zakresie kompozycji kształcił się u Franciszka Mireckiego. Przez krótki czas studiował grę na fortepianie u Alexandra Dreyschocka, później grę na organach oraz kompozycję pod kierunkiem Josefa Krejčiego w Pradze.
Z Pragi przesyłał korespondencje do "Pamiętnika Muzycznego i Teatralnego".
W Paryżu studiował kompozycję u Napoléona Henri Rebera w Narodowym Konserwatorium Muzycznym, a następnie uczył się kompozycji prywatnie u Bertolda Damckego.
Po powrocie do kraju początkowo działał w Krakowie, gdzie odbył się jego pierwszy koncert kompozytorski, następnie przeniósł się do Warszawy gdzie był profesorem harmonii i kontrapunktu w Instytucie Muzycznym. Zorganizował i przy współudziale Władysława Wiślickiego przez dwa lata prowadził amatorski chór mieszany, który z towarzyszeniem Orkiestry Teatru Wielkiego dał pod jego batutą kilka koncertów. W latach 70. XIX wieku mieszkał w Warszawie, komponował oraz prowadził klasę kompozycji w Instytucie Muzycznym. Jego uczennicą była wówczas między innymi Maria Pietrzkiewiczówna - późniejsza Witkiewiczowa, żona Stanisława i matka Witkacego.
Przeniósł się do Krakowa, gdzie występował jako dyrygent koncertów symfonicznych - początkowo Orkiestry Miejskiej, a w latach następnych orkiestry amatorskiej Towarzystwa Muzycznego. Ogłosił w 293 numerze „Czasu” plan utworzenia w Krakowie konserwatorium muzycznego, który zrealizował dzięki patronatowi ks. Marceliny Czartoryskiej, Szkoła Muzyczna Towarzystwa Muzycznego w Krakowie została przekształcona w Konserwatorium z Żeleńskim jako dyrektorem i profesorem teorii, gry na organach oraz wyższego kursu fortepianu. Niedostatek subwencji i kadry nauczycielskiej (początkowo 8 osób) nie pozwoliły Żeleńskiemu na rozwinięcie działalności uczelni jako bazy dla zamierzonego powołania opery i stałej orkiestry symfonicznej w Krakowie. Domeną Konserwatorium stała się – i pozostała nią do końca – nauka gry fortepianowej, prowadzona m.in. przez B. Domaniewskiego i J. Lalewicza; prócz tego do 1913 roku nauczano stale gry na skrzypcach, wiolonczeli, organach oraz śpiewu solowego, sporadycznie zaś na instrumentach dętych. Żeleński dbał o rozwój uczelni, która – przeniesiona w 1906 do budynku Starego Teatru – w 1913 roku liczyła 20 profesorów i 490 uczniów, zmuszony był jednak toczyć boje z niekompetentnym zarządem Towarzystwa Muzycznego, będącego właścicielem Konserwatorium. Wszczął też starania o usamodzielnienie uczelni, lecz na przeszkodzie temu stanął wybuch I wojny światowej, w czasie której Stary Teatr przekształcono w szpital wojskowy. Autorytet Żeleńskiego pozwolił utrzymać ciągłość nauczania w tymczasowej siedzibie przy Alejach Krasińskiego 28.
Jako pedagog Żeleński był surowy i wymagający. Jego uczniami byli między innymi Zygmunt Stojowski, Roman Statkowski, Henryk Opieński, Felicjan Szopski i Bolesław Wallek-Walewski.
Jako krakowianin miał z Tatrami „do czynienia" od dziecka - w pogodny dzień ze wzgórza wawelskiego widać było wyraźnie odległy o ponad 100 kilometrów potężny łańcuch górski. Po raz pierwszy na letnie wakacje tatrzańskie wyjechał z Pragi i przebywał wówczas w Zakopanem przez dłuższy czas. Miał zatem okazję widzieć Zakopane jeszcze w epoce pionierów. Kontakty jego i jego licznej rodziny z Zakopanem były najżywsze w latach 80. i 90. Zawsze pierwsza zjeżdżała pod Giewont z dziećmi żona kompozytora - Wanda z Grabowskich, wynajmując na całe lato góralski dom. Mąż, obarczony obowiązkami nauczycielskimi i organizacyjnymi, pojawiał się w Zakopanem z końcem lipca.
Uwertura koncertowa W Tatrach, opatrzona 27 numerem opusu, pierwotnie miała nosić tytuł Fantazja pasterska i jest jakby dziełem szkolnym, powstałym podczas paryskich studiów u B. Damckiego. Mimo owych pasterskich inwokacji tytułowych, na próżno szukalibyśmy w tym utworze jakiegokolwiek nawiązania do muzyki górali polskich - muzyki w dużej mierze właśnie pasterskiej. Więcej tu z Schuberta czy Mendelssohna i jego Snu nocy letniej niż z Tatr. W ostatniej dekadzie XIX wieku Żeleński zapoznał się także bliżej z folklorem góralskim i rozpoczął komponowanie opery Janek, wiążącej się zarówno fabularnie jak i muzycznie z Podhalem.
Z końcem XIX stulecia Władysław Żeleński skomponował także kilka pieśni do słów Tetmajera, a wśród nich do tak często opracowywanych później przez kompozytorów wierszy Zawód i Na Anioł Pański.
W jego twórczości największe znaczenie mają utwory symfoniczne czerpiące wzory z niemieckiej muzyki romantycznej oraz opery nawiązujące do tradycji Moniuszkowskiej, często oparte na polskiej literaturze (A. Mickiewicz, J. Słowacki, I.J. Kraszewski).
Nawiązywał do polskiego folkloru oraz tańców ludowych (mazurka, krakowiaka). Autor popularnych w owym czasie kompozycji do tekstów polskich poetów romantycznych (A. Mickiewicz, Z. Krasiński i inni). Komponował także kantaty, msze, chóralne utwory religijne.
Jego imię nosi Państwowa Szkoła Muzyczna II stopnia przy ulicy Basztowej 9 oraz ulica w dzielnicy Bronowice, biegnąca od ulicy Katowickiej do ulicy Pasternik. Na domu przy ulicy Wenecja 1, w którym mieszkał, znajduje się tablica pamiątkowa.
Pochowany został na Cmentarzu Rakowickim (grobowiec rodzinny kwatera Ka).
twórczość
opracował podręczniki:
1877 - Nauka harmonii i pierwszych zasad kompozycji wraz z Gustawem Roguskim
1897 - Nauka elementarna zasad muzyki
wybrane kompozycje:
1857-1860 - Śpiew op. 1 na głos i fortepian, słowa Stefan Garczyński
Kwartet smyczkowy E-dur op. 1
1857-1860 - Moja pieszczotka op. 2 na głos i fortepian, słowa A. Mickiewicz
Kwartet smyczkowy op. 2
1857-1860 - Śpiewak w obcej stronie op. 3 na głos i fortepian, słowa B. Zaleski
Dwa tańce polskie op. 3 na fortepian
przed 1859 - Sonata fortepianowa op. 5
1857-1860 - Pajęczyna op. 6 na głos i fortepian, słowa Władysław Syrokomla
1857-1860 - Spotkanie się nasze gdzieś daleko op. 7 na głos i fortepian, słowa B. Zaleski
1857-1860 - Zakochana op. 7 na głos i fortepian, słowa B. Zaleski
1859-1860 - Triolety op. 8 na głos i fortepian, słowa B. Zaleski
1859-1860 - W imionniku op. 8 na głos i fortepian, słowa A. Mickiewicz
1859-1860 - Wspomnienie op. 8 na głos i fortepian, słowa B. Zaleski
Sekstet smyczkowy C-dur op. 9
1858 - Valse caprice op. 9 na fortepian
1861-1862 - Pięć śpiewów z królodworskiego rękopisu op. 10 na głos i fortepian, słowa Václav Hanka Deux morceaux de salon op. 11 na fortepian
1863 - Czarna sukienka op. 12 na głos i fortepian, słowa Konstanty Gaszyński
1864? - Do Polek op. 12 na głos i fortepian, słowa Franciszek Żygliński
1864? - Rojenia wiośniane op. 13 na głos i fortepian, słowa B. Zaleski
1864? - Posyłka op. 14 na głos i fortepian, słowa Mikołaj Bołoz Antoniewicz
1864? - Mój kwiatek op. 14 na głos i fortepian, słowa Mikołaj B. Antoniewicz
Lyrischer Walzer op. 15 na wiolonczelę i fortepian
Deux morceaux de salon op. 16 na skrzypce i fortepian
Sechs Charakterstücke op. 17 na fortepian
1870-1880 - Humoreske und Gavotte op. 18 na fortepian
1864? - Młodo zaswatana op. 19 na głos i fortepian, słowa Bohdan Zaleski
1864? - Jaskółka op. 19 na głos i fortepian, słowa Teofil Lenartowicz
1864? - Łzy op. 19 na głos i fortepian, słowa Teofil Lenartowicz
Sonata fortepianowa op. 20
przed 1870 - Wariacje na temat własny op. 21 na kwartet smyczkowy
Trio na fortepian, skrzypce i wiolonczelę op. 22
1867-1870? - Sen nocy letniej op. 23 na głos i fortepian, słowa Miron
1867-1870? - Pod okienkiem op. 23 na głos i fortepian, słowa Miron
około 1870 - Dzikie sny op. 24 na głos i fortepian, słowa Mieczysław Romanowski
około 1871-1873 - Pieśni Gabrieli op. 25 na głos i fortepian, słowa Narcyza Żmichowska
około 1877-1878 - Z teki Józefa Kościelskiego op. 26 na głos i fortepian, słowa Józef Kościelski
1868-1870 - W Tatrach op. 27, uwertura charakterystyczna na wielką orkiestrę. Adolf Chybiński krytykując tatrzańską uwerturę Żeleńskiego napisał, że jest to istotnie spojrzenie na Tatry, ale od południa, z okien dobrej restauracji w starym Szmeksie, gdzie wykwintne dania serwują wyfraczeni kelnerzy, do ucha przygrywa grajek cygański, a nastrój stwarzają kryształowe kandelabry i dobre węgierskie wino. Mimo to dzieło Żeleńskiego niezmiennie cieszy się powodzeniem kochających Tatry melomanów i stale pozostaje w repertuarze czołowych polskich orkiestr.
Kwartet smyczkowy F-dur op. 28
Romans op. 29 na skrzypce z towarzyszeniem fortepianu
Taniec fantastyczny op. 29 na skrzypce z towarzyszeniem fortepianu
Sonata na skrzypce i fortepian op. 30
Deux mazourkas op. 31 na fortepian
Kołysanka op. 32 na skrzypce i fortepian lub wiolonczelę i fortepian
Pieśń myśliwska (Chór strzelców) op. 33 na chór męski
Grand scherzo de concert op. 35 na fortepian
Dźwięki żałobne op. 36, andante elegijne na orkiestrę
Dwa tańce polskie op. 37 na fortepian na 4 ręce
25 Preludiów organowych op. 38
Echa leśne op. 41, uwertura koncertowa
Kwartet smyczkowy A-dur op. 42
1888-1893 - Prélude-Caprice op. 43 na fortepian
Gawot op. 45 na fortepian
Wielki polonez op. 46 na fortepian
Suita tańców polskich op. 47 na orkiestrę
Ręverie op. 48 na fortepian
Oda do młodości op. 51, marsz uroczysty na orkiestrę
Moments d'un carnaval op. 52, valse brillante na fortepian
Koncert na fortepian i orkiestrę Es-dur op. 60
Kwartet fortepianowy c-moll op. 61
Thęme varié op. 62 na fortepian
Deux morceaux op. 63 na fortepian
1871-1872 - I Symfonia
1879 - Kantata na cześć J. I. Kraszewskiego na głosy męskie i orkiestrę
1880-1884 - Konrad Wallenrod, opera w 4 aktach
1883 - Kantata ku uczczeniu zwycięstwa Jana Sobieskiego pod Wiedniem na chór męski i orkiestrę
1885 - Goplana, opera romantyczna oparta na libretcie L. Germana wg BalladynyJ. Słowackiego - Kraków
1900 X 4 - Janek, opera w 2 obrazach, związana fabularnie i muzycznie z Podhalem - Lwów
1900 - Kantata ku uczczeniu 500 rocznicy założenia Uniwersytetu Jagiellońskiego na chór męski i orkiestrę
1903 - Koncert fortepianowy Es-dur op. 60, którego rękopis znajduje się w posiadaniu PSM II st. w Krakowie
1907 - Stara baśń, opera w 4 aktach, z tekstem śpiewaka A. Bandrowskiego wg powieści J.I. Kraszewskiego
około 1912 - II Symfonia
1917 - II Sonata na skrzypce i fortepian
kalendarium
1854-1859 - kształcił się w Krakowie u J. Germasza (fortepian) i F. Mireckiego (kompozycja)
1857-1859 - studiował na Wydziale Filozoficznym UJ
1857 VII 29 - w Collegium Minus Uniwersytetu Jagiellońskiego przy ul. Gołębiej została zaprezentowana na koncercie Uwertura na orkiestrę. Był to podwójny debiut Żeleńskiego: kompozytorski i dyrygencki. Uwertura zyskała przychylność zarówno publiczności jak i recenzentów muzycznych
1859-1862 - studiował na uniwersytecie w Pradze, uczył się w Pradze u A. Dreyschocka (fortepian) i J. Krejćiego (organy, kontrapunkt)
1860 – wyjechał z Pragi po raz pierwszy na letnie wakacje tatrzańskie i przebywał wówczas w Zakopanem przez dłuższy czas
1862 - na Uniwersytecie Karola uzyskał dyplom doktora filozofii
1866-1870 - kształcił się w Paryżu, gdzie studiował kompozycję u N.H. Kebera i B. Damckego
1871 I - w Krakowie odbył się jego pierwszy koncert kompozytorski, którego dochód przeznaczył na odbudowę Sukiennic
1871 I 30 - w Krakowie odbyło się prawykonania uwertury W Tatrach pod batutą kompozytora
1872-1878 - był prof. harmonii i kontrapunktu w Instytucie Muzycznym w Warszawie
1872 IV - poślubił Wandę Grabowską
1878-1880 - pełnił funkcję dyrektora artystycznego Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego
1881 - osiadł w Krakowie, został profesorem teorii w Szkole Muzycznej Towarzystwa Muzycznego w Krakowie
1881 XII 23 - ogłosił w 293 numerze „Czasu” plan utworzenia w Krakowie konserwatorium muzycznego, który zrealizował dzięki patronatowi ks. Marceliny Czartoryskiej
1882-1885 - występował jako dyrygent koncertów symfonicznych Orkiestry Miejskiej
1887 - z jego inicjatywy powstało Konserwatorium Towarzystwa Muzycznego w Krakowie
1888 II 1 - Szkoła Muzyczna Towarzystwa Muzycznego w Krakowie została przekształcona w Konserwatorium z Żeleńskim jako dyrektorem i profesorem teorii, gry na organach oraz wyższego kursu fortepianu
1888 - Żeleńscy zamieszkali przy Krupówkach u znanego przewodnika tatrzańskiego Jędrzeja Kubina, spędzając wakacje w towarzystwie Kazimierza Tetmajera
1889 – spędzał wakacje w Zakopanem przy ul. Kościeliskiej 43
1900 X 4 – we Lwowie odbyło się prawykonanie opery Janek
1892 - zatrzymał się pod Gubałówką. Wtedy to właśnie syn kompozytora, Tadeusz, znany potem powszechnie pod literackim pseudonimem „Boy", w towarzystwie swego ciotecznego brata Kazimierza Tetmajera, dokonał pod kierunkiem Klimka Bachledy kilku pionierskich wejść w Tatrach, między innymi na Baniastą Turnię i Staroleśny Szczyt
1907 - poślubił Annę Marię
1912 XI 23 - został mianowany Obywatelem Honorowym m. Krakowa
źródła
Jachimecki Zdzisław, Władysław Żeleński, Kraków, PWM, 1987.
Przybylski Tadeusz, Z dziejów nauczania muzyki w Krakowie. Od czasów średniowiecza do czasów współczesnych, Kraków, Musica Iagellonica, 1994.
Reiss Józef, Almanach muzyczny Krakowa. 1780-1914, t. I, Kraków, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, 1939.
Reiss Józef, Najpiękniejsza ze wszystkich jest muzyka polska, Kraków, PWM, 1958.
Żeleński Władysław w: Encyklopedia muzyki, red. Andrzej Chodkowski, Warszawa, PWN, 1995.