Stanisław August Antoni Poniatowski

(17 stycznia 1732 Wołczyn koło Brześcia Litewskiego - 12 lutego 1798 Petersburg)

król polski i wielki książę litewski, ostatni władca Rzeczypospolitej Obojga Narodów


rodzina

herbu Ciołek, syn Stanisława Poniatowskiego, wojewody mazowieckiego, kasztelana krakowskiego, i Konstancji z książąt Czartoryskich
rodzeństwo:

Kazimierz, podkomorzy wielki koronny; Franciszek, kanonik i proboszcz katedry krakowskiej; Aleksander, adiutant księcia Karola lotaryńskiego; Ludwika Maria, żona Jana Jakuba Zamoyskiego, wojewody podolskiego; Izabela, zwana „panią krakowską”, żona Jana Klemensa Branickiego, kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego; Andrzej, feldmarszałek austriacki, starosta preński, ojciec księcia Józefa Poniatowskiego; Michał Jerzy, opat tyniecki, biskup płocki, koadiutor krakowski, arcybiskup gnieźnieński

                              

Stanisław August Poniatowski

Lata panowania 1764-1795

żona (małżeństwo morganatyczne) Elżbieta Szydłowska, wdowa po Janie Jerzym Grabowskim (istnienie małżeństwa jest niekiedy kwestionowane)

dzieci z tego związku: Konstancja Grabowska, Michał Grabowski, Kazimierz Grabowski, Izabela Grabowska, Stanisław Grabowski


biogram

           Obdarzony wielką inteligencją i niepospolitymi zdolnościami, odebrał staranne wykształcenie domowe, początkowo w Gdańsku pobierał nauki u wybitnego historyka Gotfryda Lengnicha, lekcji logiki udzielał mu przyszły ambasador rosyjski Herman Karl von Keyserling, uczył się u warszawskich teatynów, praktykował w kancelarii kanclerza wielkiego litewskiego Michała Czartoryskiego.
           W trakcie swej pierwszej zagranicznej podróży przez Pragę, Frankfurt, Akwizgran i Maastricht do Bredy i Brukseli zapoznał się z urządzeniami militarnymi, a dzięki listom polecającym ojca spotkał się z czołowymi osobistościami Europy. Działalność polityczną rozpoczął jako poseł, przedstawiciel stronnictwa Czartoryskich. W trakcie pobytu w Petersburgu nawiązał romans z wielką księżną Katarzyną, żoną następcy tronu Piotra (późniejszą Katarzyną II), snuł plany jej poślubienia i uzyskania korony polskiej. Po objęciu rządów Katarzyna II wysunęła kandydaturę Poniatowskiego na tron polski, i pod osłoną wojsk rosyjskich (7 tysięcy) i wojsk nadwornych Familii został obrany królem i koronowany.
           Dążył do wzmocnienia i unowocześnienia państwa, podejmował próby uniezależnienia Polski od Rosji, wprowadzał wraz z Czartoryskimi reformy, popierał zakładanie manufaktur i rozwój górnictwa, był mecenasem literatury, nauki i sztuki. Swoje poczynania w tej dziedzinie król postrzegał w kategoriach służby publicznej. Sztuka i nauka miały służyć dobru wspólnemu. Do legendy przeszły słynne królewskie obiady czwartkowe – spotkania uczonych i literatów zapraszanych przez władcę do jego stołu. W trakcie tych spotkań dyskutowano o literaturze, o kwestiach najważniejszych potrzeb kulturalnych kraju, nawiązywano do aktualnych wydarzeń politycznych oraz sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej. Częstymi gośćmi byli między innymi: Ignacy Krasicki, biskup warmiński i poeta; ksiądz Adam Naruszewicz, poeta, tłumacz i historyk; ksiądz Grzegorz Piramowicz, sekretarz Komisji Edukacji Narodowej; ksiądz Stanisław Konarski, założyciel Collegium Nobilum; Wojciech Jakubowski, tłumacz bajek La Fontaine'a na język polski; Marcello Bacciarelli; Ignacy Potocki oraz Adam Kazimierz Czartoryski.
           Podejmowane przez króla próby uzyskania pewnej swobody w polityce zagranicznej oraz zasięg reform zaniepokoiły Rosję i pod naciskiem Petersburga i wewnętrznej opozycji (sterowanej przez Mikołaja Repnina - rosyjskiego posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego w Warszawie i w tym czasie sprawującego faktyczną władzę nad Rzeczpospolitą jako bezpośredni wykonawca woli Katarzyny II) działania reformatorskie i emancypacyjne zostały zahamowane.
            Po zawiązaniu się pod ochroną czterdziestotysięcznego korpusu wojsk rosyjskich innowiernych konfederacji słuckiej dla Litwy i toruńskiej dla Korony, Mikołaj Repnin powołał konfederacje radomską w obronie zagrożonego katolicyzmu i przeciwko królowi. Na nadzwyczajnym sejmie, zwanym repninowskim, utrzymano, zgodnie z żądaniami szlachty, dotychczasowe prawa szlacheckie tzw. prawa kardynalne, ale zgłoszono jednocześnie postulaty równouprawnienia innowierców, i w wyniku uchwał tego sejmu Rzeczpospolita stała się faktycznie protektoratem rosyjskim. Część szlachty przeciwna faktycznemu uzależnieniu od Rosji, zorganizowała konfederację barską, która zdetronizowała Stanisława Augusta Poniatowskiego i ogłosiła bezkrólewie. Konfederacja barska upadła po czterech latach i nastąpił wtedy I rozbiór Rzeczpospolitej, zatwierdzony przez Sejm Rozbiorowy.
           Król powoli wypracowywał kompromis z Katarzyną II, uznał kontrolę ambasadora Stackelberga i uzyskując ochronę terytorium Polski przed dalszą aneksją pruską i austriacką starał się wykorzystać protektorat rosyjski dla wzmacniania państwa. Poczynaniom króla przeciwstawiała się silna opozycja , która w 1780 roku doprowadziła do odrzucenia przez sejm reformatorskiego kodeksu praw przygotowanego przez Andrzeja Zamojskiego. Król spotkał się w Kaniowie z carycą lecz próba przekonania carycy do idei reformowania Polski nie powiodła się.
           Król nie wierzył w możliwość skutecznego przeciwstawienia się zbrojnej interwencji rosyjskiej. Zakończył wojnę z Rosją przystępując do konfederacji targowickiej i uczestnicząc w grodzieńskim sejmie rozbiorowym. W trakcie insurekcji kościuszkowskiej próbował wpływać w duchu umiarkowanym na politykę władz powstańczych. Po upadku powstania na rozkaz Katarzyny II wyjechał do Grodna, gdzie abdykował.
           Na zaproszenie następcy carycy Pawła I przybył do Petersburga, gdzie mieszkał do śmierci.
           Jego imieniem nazwano ulicę w dzielnicy Grębałów, dobiegającą do ulicy Sandora Petöfiego.


kalendarium

do 1739 - przebywał z rodzicami w Gdańsku
1748 - odbył podróż do Holandii dla zdobycia doświadczenia w zakresie wojskowości
1748 - rozpoczął praktykę kancelaryjną u wuja Michała Czartoryskiego, podkanclerza litewskiego
1750 - został posłem na sejm z ziemi zakroczymskiej
1751 - został tytularnym pułkownikiem i komisarzem na trybunał skarbowy w Radomiu
1752 - został posłem na sejm z ziemi łomżyńskiej1752 – otrzymał tytuł starosty przemyskiego

1753 – otrzymał urząd starosty przemyskiego
1753 IV - przez Austrię i Niemcy odbył podróż do Holandii
1753 VII - VIII - przebywał w Holandii
1753 IX - 1754 I - przebywał we Francji
1754 I - VII - przebywał w Anglii
1755 - został stolnikiem litewskim
1755-1756 VII - przebywał w Petersburgu jako sekretarz posła angielskiego Charles Handbury Williamsa
1755 XII - nawiązał romans z wielką księżną Katarzyną
1757 I - wskutek zabiegów Katarzyny powrócił do Petersburga w charakterze posła Augusta III jako elektora saskiego
1758 VIII - opuścił Petersburg, ale utrzymywał korespondencję z Katarzyną
1758, 1760, 1761 i 1762 - posłował na sejmy jako działacz stronnictwa Familia i odegrał czołową rolę w udaremnieniu dwóch ostatnich sejmów
1759 X 27 - zmarła jego matka Konstancja
1762 VIII 29 - zmarł jego ojciec Stanisław
1763 VIII - Katarzyna II wezwała go do odłożenia konfederacji do śmierci Augusta III
1764 IX 6 - wybrany królem Polski, jego elekcję podpisało jedynie 5 472 osób
1764 IX 13 - zaprzysiągł pacta conventa
1764 XI 25 - w dniu imienin carowej arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski Władysław Łubieński koronował go na króla Polski w kolegiacie św. Jana w Warszawie

1764 XII – powołał do życia Scenę Narodową
1765 III - wraz z Ignacym Krasickim i Franciszkiem Bohomolcem założył tygodnik "Monitor", artykuły w nim traktowały o potrzebie poprawy doli chłopskiej i tolerancji religijnej
1765 III 15 - założył Szkołę Rycerską, która miała być elitarną uczelnią wojskową, kształcącą kadry dla armii Rzeczypospolitej
1765 - podjął próbę wzmocnienia miast powołując we wszystkich województwach Komisje dobrego porządku, które zajęły się uporządkowaniem praw własności, poprawą zbierania podatków miejskich oraz zlikwidowały wiele jurydyk magnackich
1765 - rozpoczął przeprowadzenie reformy monetarnej, otwarto również zamknięte od trzech pokoleń mennice
1766 II 10 - podskarbi wielki koronny Teodor Wessel wydał uniwersał o monecie, z obiegu wycofano wszystkie monety obce
1767 III 20 - zawiązały się konfederacje innowiercze: słucka i toruńska
1767 VI - Repnin powołał konfederację radomską dla obrony katolicyzmu
1767 X 5 - sejm nadzwyczajny (Repninowski) utrzymał prawa kardynalne szlachty
1768 II - zawiązanie konfederacji barskiej
1770 X 22 - generalność konfederacji barskiej ogłosiła detronizację Stanisława Augusta Poniatowskiego
1770 XI 3 - przeprowadzono nieudany zamach na króla
1772 - nastąpił I rozbiór
1773-1775 i 1776 - sejm powołał Radę Nieustającą przy królu - pierwowzór gabinetu ministrów, zreorganizowano wojsko, osłabiono pozycję hetmanów, powołano Komisję Edukacji Narodowej
1775 - zlecił Adamowi Naruszewiczowi napisanie historii Polski
1781-1792 - finansował zbieranie i kopiowanie tekstów źródłowych ("Teki Naruszewicza")

1782 – otworzył dla społeczeństwa swą bibliotekę 

1784 VIII 31 – IX 2 – polował w Puszczy Białowieskiej

1787 III 6 - w Kaniowie nad Dnieprem król zaproponował Katarzynie II ścisły sojusz w wojnie z Turcją, powstał dwunastotysięczny korpus polsko - litewski pod wodzą hetmana wielkiego koronnego Franciszka Ksawerego Branickiego, lecz próba przekonania Katarzyny do reform w Polsce nie powiodła się
1787 VI 16 - 29 - jedyne odwiedziny króla w Krakowie. Z okazji jego przyjazdu odnowiono pomieszczenia Zamku Królewskiego na Wawelu
1878 VI 21 - odbył według ceremoniału koronacyjnego pielgrzymkę ekspiacyjną na Skałkę
1878 VI 24 - wydano wielki bal w Sukiennicach na cześć przybyłego króla
1780 - wojska rosyjskie opuściły terytorium Rzeczypospolitej
1788 - za zgodą Rosji zwołany został w Warszawie sejm, zwany później Wielkim, który rozpoczął gruntowne dzieło reformy ustroju
1790 III - Rzeczpospolita zawarła przymierze zaczepno-odporne z Prusami wymierzone w Rosję
1791 V 3 - sejm uchwalił nową konstytucję państwową, Stanisław August Poniatowski był wraz z Potockim i Kołłątajem głównym autorem tekstu konstytucji 3 Maja
1792 V 14 - zawiązała się konfederacja targowicka przeciwko zamierzonej w konstytucji reformie państwa. Konfederacji zwrócili się o pomoc wojskową do Katarzyny II
1792 V - VII - trwała wojna polsko - rosyjska, 23 VII król przystąpił do konfederacji targowickiej co było równoznaczne z kapitulacją
1793 I Prusacy łamiąc przymierze wkroczyli do Wielkopolski
1793 I 23 - podpisany został w Petersburgu przez Prusy i Rosję II rozbiór Rzeczypospolitej (Austria, zajęta wojną z rewolucyjną Francją nie brała udziału w rozbiorze)
1793 IX - został zwołany ostatni sejm w Grodnie, postanowienia weszły w życie, gdyż protestacyjne milczenie posłów uznano za zgodę na rozbiór
1794 III - wybuchło powstanie narodowe kierowane przez generała Tadeusza Kościuszkę (gdy zdobyto ambasadę rosyjską w Warszawie i przejęto papiery świadczące o pobieraniu przez otoczenie Stanisława Poniatowskiego stałej pensji rosyjskiej - król stał się zakładnikiem powstańców i zamknął się w zamku)
1795 III - nastąpił III rozbiór Rzeczypospolitej przez Rosję, Austrię i Prusy i Rzeczpospolita przestała istnieć jako państwo. Król Stanisław August Poniatowski na rozkaz Katarzyny II opuścił Warszawę i udał się w asyście 120 dragonów rosyjskich pod opiekę i nadzór namiestnika rosyjskiego
1795 XI 25 - abdykował
1797 III 10 - przybył do Petersburga na zaproszenie cesarza Pawła I
1985 - Kraków ofiarował mu ulicę w dzielnicy Grębałów
1995 II 14 - nastąpił jego symboliczny pogrzeb w archikatedrze św. Jana w Warszawie


źródła

Królowie elekcyjni. Leksykon biograficzny, Kraków 1997;

Zofia Zielińska, Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej, Seria Dzieje narodu i państwa polskiego, 1986;

Krystyna Zienkowska, Stanisław August Poniatowski, Wrocław 1998

Aleksandra Zgorzelska, Stanisław August – nie tylko mecenas, Warszawa 1996