Dzisiejsza data:

Józef Antoni Poniatowski

(7 V 1763 Wiedeń – 19 X 1813 pod Lipskiem)

książę czeski i polski, generał, minister wojny i wódz naczelny wojsk Księstwa Warszawskiego

rodzina

herbu Ciołek, syn Andrzeja Poniatowskiego, marszałka - lejtnanta (generała dywizji) w służbie austriackiej i Teresy z książąt Kinskych, arystokratki rodu czesko - austriackiego
bratanek Stanisława Augusta Poniatowskiego

biogram

           Wychowywany w Wiedniu i Pradze, dzięki opiece stryja, króla polskiego, stał się Polakiem z wyboru. W domu z matką, która była damą z dworu Marii Teresy (sama cesarzowa została matką chrzestną starszej siostry Józefa - Marii Teresy) rozmawiał po francusku, z ojcem i służbą po polsku, swobodnie posługiwał się również niemieckim. Uczył się również gry na instrumentach klawiszowych, jednak od dziecka zgodnie z własnymi zamiłowaniami szkolony był z myślą o służbie wojskowej.
          Tak jak ojciec wstąpił do wojska austriackiego, gdzie doszedł do stopnia pułkownika i został adiutantem cesarza Józefa II. Wsławił się w trakcie wojny austriacko - tureckiej poprowadzeniem pierwszego szturmu na oblężoną twierdzę Sabacz w Serbii (przypłacił to ciężką raną, ocalił też życie młodszemu o kilka lat koledze, księciu Karolowi Filipowi Schwarzenbergowi, przyszłemu zwycięzcy nad Napoleonem w bitwie pod Lipskiem, gdzie zginął polski książę) i udziałem w walkach pod Semlinem (Zemunem).
           Na wezwanie króla złożył dymisję i przybył do Warszawy podjąć służbę w wojsku polskim. Otrzymał (wraz z Kościuszką i trzema innymi) nominację na stopień generał - majora i został zastępcą dowódcy (a wskutek nieobecności S. Potockiego faktycznym dowódcą) IV Dywizji bracławskiej i podolskiej. Został członkiem deputacji do ułożenia regulaminu wojskowego, szefem gwardii pieszej koronnej.
           Książę był entuzjastycznym zwolennikiem konstytucji 3 maja (należał do Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej), dla uniemożliwienia przeciwnikom ustawy ewentualnej akcji zbrojnej zamek królewski otoczony był przez wojsko Poniatowskiego, a on sam wraz z grupą ułanów był na Sali obrad Sejmu Czteroletniego w momencie uchwalania Konstytucji 3 Maja.
            Mianowany generał lejtnantem i wodzem polskich sił zbrojnych na Ukrainie, zaatakowany przez 4-krotnie silniejszą armię generała Kachowskiego, zgodnie z ówczesnymi regułami sztuki wojennej, starał się o zachowanie podległych mu oddziałów wojska i umiejętnie cofał się szczęśliwie przeprowadzając ich odwrót z kresów ukraińskich poprzez Wołyń na Lubelszczyznę.
Osiągnął lokalny sukces w bitwie pod Zieleńcami (dał przykład osobistego męstwa, kiedy jedna z kolumn polskich załamywała się) zwyciężając jeden z korpusów rosyjskich - Markowa. Ta pierwsza od czasów Jana Sobieskiego zwycięska bitwa armii polskiej była okazją do ustanowienia orderu Virtuti Militari, którym król nagrodził w pierwszej kolejności Poniatowskiego i Kościuszkę.
          Na wiadomość o akcesie króla, który nie wierzył w możliwość pokonania Rosjan, do Targowicy (a tym samym kapitulacji i oddaniu armii, która mimo trudności w zaopatrzeniu i dostawach, chciała i mogła walczyć dalej, w ręce wroga) zgłosił wraz z wieloma innymi dymisję i wyjechał do Wiednia, a potem dalej do zachodniej Europy. Był pożegnany z uwielbieniem przez wojsko: żołnierze kazali wybić pamiątkowy medal od wojska dla wodza i napisali list do matki księcia w Pradze, dziękując jej za tak znakomitego syna.
           Po wybuchu insurekcji kościuszkowskiej początkowo pozostawał bierny, następnie wezwany przez Stanisława Augusta przybył wraz z Michałem Wielhorskim do obozu Kościuszki pod Jędrzejowem, przyłączając się do powstania jako żołnierz - ochotnik, nie domagając się od byłego podwładnego żadnych stanowisk. Odznaczył się w walkach w obronie stolicy, później dowodził mniej szczęśliwie, a dowodzenie przejął Dąbrowski.
Po klęsce powstania książę Józef pozostał przez jakiś czas w Warszawie (jego majątki ziemskie skonfiskowano), ale nie przyjął nominacji na generała lejtnanta od cara Pawła I i wyjechał do Wiednia.
           Po śmierci Katarzyny II car Paweł I (który, lepiej nastawiony do Polaków, uwolnił Kościuszkę i innych) zwrócił Poniatowskiemu majątki i usiłował znowu go zatrudnić w armii rosyjskiej, od czego książę Józef wykręcał się pod pozorem złego stanu zdrowia wynikającego z niezaleczonych ran. Poniatowski przebywał w będącej pod panowaniem pruskim Warszawie, głównie w swych rezydencjach: warszawskim Pałacu Pod Blachą i podwarszawskiej letniej rezydencji w Jabłonnie, stając się przez swój styl życia i ekstrawagancje zabawy wzorcem dla znacznej części "złotej młodzieży" budząc jednocześnie powszechną krytykę dla skupionego wokół siebie środowiska.
           Kiedy Prusacy zagrożeni przez Napoleona gotowali się do opuszczenia Warszawy, Poniatowski na wezwanie króla Fryderyka Wilhelma stanął na czele milicji miejskiej i zgodził się zarządzać stolicą. Po wejściu wojsk Joachima Murata, dzięki jego i części działaczy profrancuskich poparciu powołany został na dowódcę i organizatora sił zbrojnych i dyrektora wojny Komisji Rządzącej uformowanej pod przewodnictwem Stanisława Małachowskiego. Jako minister wojny poświęcił się całkowicie rozwojowi i organizacji nowej armii polskiej, aktywnie uczestniczył również w pracach Komisji Rządzącej (przeforsował by na wójtów mogli być wybierani również chłopi, a nie tylko lokalna szlachta, wnioskował by sądy wydawały wyroki w oparciu o bardziej postępowy kodeks napoleoński, był założycielem Szkoły Lekarskiej, która stała się częścią nowo powstającego Uniwersytetu Warszawskiego).
           W wojnie z Austrią szybko skoncentrował swe siły i stawił opór dwukrotnie silniejszej armii pruskiej w bitwie pod Raszynem. Rozwinął na dużą skalę działania militarne i polityczno-organizacyjne na wyzwalanych przez jego wojskach terenach zaboru austriackiego. Maszerując za wycofującym się do Austrii korpusem Ferdynanda zajął Kraków, witany owacyjnie przez mieszczan. Wchodząc do miasta skoczył z brawurą na koniu na blokujący ulicę i most szwadron huzarów rosyjskich, z których kilku "wywróciło koziołka". W Krakowie pozostał do końca grudnia celebrowany jako bohater, przez mieszkańców dawnej królewskiej stolicy, nadzorując tymczasowy rząd galicyjski funkcjonujący na wyzwolonych ziemiach. Był to kulminacyjny punkt kariery księcia, który też czuł, że jego obecność była najlepszą gwarancją, że Kraków, którego Austriacy nie przestawali się domagać, pozostanie w polskich rękach. Podpisał ustawę autorstwa Kołłątaja dotyczącą reformy Uniwersytetu Jagiellońskiego i systemu szkolnictwa. Na mocy traktatu pokojowego w Schönbrunn zdobyte tereny to jest Kraków i Podgórze włączone zostały do Księstwa Warszawskiego.
           Wziął udział w wyprawie Napoleona na Moskwę jako dowódca polskiego V korpusu Wielkiej Armii odznaczając się w walkach w awangardzie pod Smoleńskiem, Borodino, Winkowem. W odwrocie walczył w ariergardzie i po odniesieniu ciężkiej kontuzji pod Gżackiem, przekazał dowództwo nad zdziesiątkowanym korpusem generałowi Józefowi Zajączkowi, a sam z dwoma rannymi przybocznymi (uniknąwszy niewoli podczas przeprawy przez Berezynę) dotarł do Warszawy.
           Mianowany regimentarzem generalnym Konfederacji Generalnej podjął prace nad odtworzeniem wojska polskiego. Częściowo uformowaną armię wyprowadził z Warszawy i unikając posuwających się na zachód wojsk rosyjskich dotarł do Krakowa. Po wcieleniu nowej formacji wojskowej - pułków chłopskiej kawalerii, Krakusów, wyruszył z wojskiem przez Czechy i Morawy do wojsk Napoleona w Saksonii. Na czele swych wojsk tworzących VIII Korpus Wielkiej Armii osłaniał linie komunikacyjne. W bitwie pod Lipskiem z powodzeniem wytrzymywał uderzenia przeważających sił przeciwnika, za co został, jako jedyny tak wyróżniony cudzoziemiec, mianowany przez Napoleona marszałkiem Francji.
           Wykonując swój ostatni rozkaz - osłonę odwrotu armii francuskiej, mając za sobą przedwcześnie wysadzony most na Elsterze, znowu ciężko ranny, rzucił się z koniem do wezbranej rzeki i został omyłkowo ostrzelany przez Francuzów stojących na drugim brzegu. Tam zginął, prawdopodobnie zastrzelony przez sojuszników (co francuscy historycy potwierdzili dopiero w roku 2005). Na ostatnich etapach przed śmiercią byli z nim Kicki, mały oddział Krakusów pod kpt. Puzyną, polski artylerzysta płk. Jakub Redel i Francuz kpt. Hipolit Blechamps, który jeszcze wskoczył do rzeki, żeby Poniatowskiego ratować i przypłacił to życiem. Zwłoki znaleziono 23 października i po uroczystym pogrzebie złożono w podziemiach ratusza na przedmieściu Grimma w Lipsku, następnie sprowadzono do Polski i złożono w podziemiach kaplicy kościoła św. Krzyża w Warszawie, a ostatecznie w krypcie św. Leonarda w Katedrze na Wawelu (co zapoczątkowało tradycję chowania tam bohaterów i wieszczów).
           W 1829 roku w Warszawie stanął jego klasycyzujący pomnik dłuta Bertela Thorvaldsena, po 1831 roku wywieziony przez Rosjan, w roku 1923 ustawiony w Warszawie na placu Saskim, zniszczony podczas II wojny światowej (obecny pomnik stojący na Krakowskim Przedmieściu to nowy odlew, ofiarowany po wojnie przez Duńczyków).
            Wkrótce po śmierci Poniatowskiego rozwinął się w Polsce swoisty kult postaci księcia, stanowiący polską wersję legendy napoleońskiej. Przez całe życie otoczony pięknymi kobietami, nigdy się nie ożenił. Miał dwóch synów z dwóch nieformalnych związków, z których najważniejszy był ostatni, z Zofią Czosnowską, z domu Potocką, matką młodszego syna Karola Józefa Poniatowskiego. Bezwzględnym zarządcą jego domostwa i dworu, jak i w wielu sprawach jego własnej osoby była natomiast pewna Henrietta Vauban, osoba o 10 lat starsza, którą sprowadził za sobą z Wiednia, a przyszli biografowie księcia będą ubolewać nad takim stanem rzeczy.
           Nazwę Księcia Józefa nosi ulica w dzielnicy Zwierzyniec.

kalendarium

1780 - został porucznikiem w wojsku austriackim
1787 II - IV - towarzyszył wraz biskupem - historykiem Adamem Naruszewiczem królowi Stanisławowi w podróży do Kaniowa i Kijowa celem spotkania się z carycą Katarzyną II
1788 IV 24 - ranny podczas szturmu na twierdzę Sabacz
1788 - awansowany na pułkownika i adiutanta cesarza Józefa II
1789 VII 10 - przybył do Warszawy na wezwanie Stanisława Augusta
1789 X 3 - mianowany generał - majorem
1790 I - został szefem gwardii pieszej koronnej
1790 IV 8 - został dowódcą dywizji bracławskiej i podlaskiej
1792 III 19 - mianowany generał - lejtnantem
1792 V 6 - został wodzem wojsk polskich na Ukrainie
1792 V 18 - zaatakowany przez 4-krotnie silniejszą rosyjską armię generała Kachowskiego
1792 VI 18 - odniósł sukces w bitwie pod Zieleńcami
1792 VII 26 - ostatnia potyczka pod Markuszowem
1792 VIII 5 - wziął dymisję i wyjechał do Wiednia
1794 V 27 - stanął w obozie Kościuszki pod Jędrzejowem
1794 VII - odznaczył się w walkach w obronie stolicy
1794 VIII - dowodził korpusem marymonckim (obrona Bielan, Marymontu i Powązek)
1794 VIII 26 - po utracie części pozycji dowództwo przejął J. H. Dąbrowski
1975 IV 10 - udał się do Wiednia
1798 - od jesieni zamieszkiwał w Warszawie
1806 XI 28 - witał awangardę Wielkiej Armii pod dowództwem Joachima Murata
1806 XII 7 - powołany na dowódcę i organizatora sił zbrojnych
1807 I 15 - został dyrektorem Wydziały Wojny Komisji Rządzącej
1807 X 7 - mianowany ministrem wojny Księstwa Warszawskiego
1809 III 21 - został naczelnym dowódcą sił zbrojnych Księstwa
1809 IV 19 - wytrzymał atak przeważających wojsk austriackich w bitwie pod Raszynem
1809 V - rozpoczął ofensywę na ziemiach zaboru austriackiego
1809 V 14 - zdobył Lublin
1809 V 18 - zdobył Sandomierz
1809 V 20 - opanował fortecę w Zamościu
1809 VII 15 - wkroczył do Krakowa, gdzie przebywał do końca grudnia

1809 - mianował J. Łańcuckiego archiprezbiterem kościoła Mariackiego
1810 V 7 - 12 - towarzyszył podczas wizyty w Krakowie księciu Fryderykowi Augustowi
1811 IV - VII - przebywał w Paryżu, uczestnicząc w przygotowaniach do wojny z Rosją
1812 VI - X - dowodził V Korpusem Wielkiej Armii
1812 VIII 17 - odznaczył się w bitwie pod Smoleńskiem
1812 IX 7 - uczestniczył w bitwie pod Borodino
1812 IX 29 - walczył pod Czyrykowem
1812 X 29 - ciężko kontuzjowany w bitwie pod Wiaźmą
1812 XII 12 - dotarł do Warszawy
1812 XII 21 - mianowany regimentarzem generalnym Konfederacji Generalnej
1813 II 2 - 4 - wycofał się z Warszawy
1813 II - IV - uczynił Kraków główną siedzibą władz i dowództwa armii Księstwa Warszawskiego
1813 V 3 - opuścił Kraków udając się do wojsk Napoleona w Saksonii
1813 IX 9 - stoczył bitwę pod Löbau i utrzymał się na pozycjach
1813 X 10 - pod Zedtlitz przełamał opór generała Pahlena, w krwawej bitwie wziął 500 jeńców i umożliwił sobie dalszy marsz w kierunku Lipska
1813 X 16 - w pierwszym dniu bitwy pod Lipskiem mianowany został przez Napoleona marszałkiem Francji
1813 X 19 - zginął w Elsterze
1813 X 23 - jego wyłowione zwłoki pochowano w Lipsku
1814 X 10 - pochowany w Warszawie
1817 VII 22 - pochowany na Wawelu