Bartłomiej Nowodworski

(około 1552 Nowy Dwór na Mazowszu – 13 II 1625 Warszawa)

żołnierz, dworzanin królewski, mecenas oświaty

rodzina

herbu Nałęcz, syn Augustyna, chorążego pomorskiego, i Marianny Deręgowskiej z Doręgowic

biogram

           Otrzymał staranne wykształcenie humanistyczne, znał język francuski, włoski i niemiecki.
           Służbę wojskową rozpoczął na Ukrainie jako towarzysz pancerny w chorągwi ks. Michała i Janusza Zasławskich. Po śmierci Michała Zasławskiego udał się do Siedmiogrodu, gdzie służył w wojsku wojewody Stefana Batorego. Wróciwszy z nim do Polski brał udział w trzeciej wyprawie moskiewskiej pod Psków, następnie, po zawarciu pokoju, jeździł jako goniec do Konstantynopola. Za zabicie w pojedynku pokojowca królewskiego Biedrzyckiego musiał opuścić kraj i udał się do Francji.
           Spędził we Francji siedemnaście lat, biorąc udział w toczącej się długoletniej wojnie religijnej, najpierw po stronie katolickiej, w szeregach wojsk króla Henryka III Walezjusza, a następnie w wojskach świętej Ligi Gwizjuszów, biorąc udział między innymi w oblężeniu miasta Pontoise (gdzie odniósł ranę w goleń od kuli arkebuzowej), pod Arques, w obronie oblężonego Paryża i zamku Conflans-sur-Oyse. Przeszedł do wojsk Henryka IV, swoją postawą w bitwach zyskał uznanie króla i z jego listami polecającymi udał się na Maltę, gdzie wstąpił do zakonu rycerskiego kawalerów maltańskich. Odbył w szeregach Zakonu wiele wypraw wojennych, zyskał sławę przez śmiałe wysadzenie w powietrze bramy warownej twierdzy Lepanto, co w następstwie przyniosło opanowanie tej niezdobytej fortecy.
           Po powrocie do kraju został kapitanem gwardii przybocznej Zygmunta III i uczestniczył w wyprawach moskiewskich, gdzie dał dowody niezwykłej odwagi i znajomości nowoczesnej sztuki wojennej. Przyczynił się do zdobycia Smoleńska, za co otrzymał od króla burgrabiostwo zamku krakowskiego i wieś Liebenthal. W oparciu o idę maltańskie chciał zorganizować w Polsce stałą, 250 - osobową kadrę zawodowych dowódców wojskowych, kształcących się w obcych krajach i finansowanych przez utworzone w każdym województwie komandorie maltańskie.
           Był wielkim mecenasem oświaty. Dokonał zapisów na rzecz Akademii Krakowskiej, które znacznie podniosły jej prestiż i umocniły jej pozycję w walce z zakonem jezuitów. Wraz z Kazimierzem i Jagiełłą został uznany za jednego z największych dobroczyńców Akademii. Jego sławę i pamięć spopularyzowała Akademia przez uroczyste obchody rocznicy jego śmierci, wystawienie mu symbolicznego mauzoleum i położenie tablicy nagrobnej.
Jego imię nosi I Liceum Ogólnokształcące w Krakowie, we wnętrzu gmachu znajduje się popiersie Nowodworskiego (rzeźbił Adam Marlewicz, w 300 rocznicę założenia szkoły) oraz płyta pamiątkowa przeniesiona z dawnego budynku przy ulicy św. Anny 12.
           W Muzeum UJ znajduje się jego portret (artysta nieznany) wielokrotnie kopiowany w XVII wieku (między innymi w krakowskiej pracowni J. Tritiusa). Jego imię nosi ulica w X dzielnicy Swoszowice, będąca przecznicą ulicy Cieszyńskiej.

kalendarium

1581 - brał udział w trzeciej wyprawie moskiewskiej pod Psków
1582 - posłował do Konstantynopola
1582 - wyjechał do Francji
1582 - 1599 - uczestniczył w wojnach religijnych we Francji
1595 - odznaczył się w bitwie pod Fontaine Francaise
1597 - odznaczył się w bitwie pod Amiens
1599 - 1607 - walczył w szeregach zakonu kawalerów maltańskich
1607 - powrócił do Polski
1609 - udał się z królem Zygmuntem III pod Smoleńsk
1609 VI 13 - dzięki podłożonej przez niego minie zakończyło się oblężenie Smoleńska
1617 - uczestniczył z królewiczem Władysławem w wyprawie przeciw Moskwie, w czasie której dwukrotnie został ranny
1617 III 4 - przekazał Akademii Krakowskiej 8 000 złotych polskich na uposażenie dla 3 profesorów tzw. szkół prywatnych (pierwszej kolonii akademickiej), które niebawem nazwano Szkołami Nowodworskimi, a procent z tej kwoty miał być przeznaczany na utrzymanie czterech studentów z powiatu tucholskiego
1619 - ustanowił kolejną fundację, którą przeznaczył na wydawanie prac naukowych akademików krakowskich
1624 - otrzymał od króla bogato uposażoną komandorię kawalerów maltańskich w Poznaniu
1997 - Rada miasta Krakowa nadała jego imię ulicy w X dzielnicy Swoszowice.

źródła:

Encyklopedia Krakowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków 2000

Teresa Stanisławska-Adamczewska, Kraków, ulica imienia …, Kraków 2000