biogram
           Najwybitniejszy przedstawiciel polskiego malarstwa historycznego XIX wieku.
           Pierwsze nauki pobierał w szkole św. Barbary, wkrótce został przeniesiony do Gimnazjum św. Anny (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie). Studiował w krakowskiej SSP u W.K. Stattlera i W. Łuszczkiewicza oraz w akademii sztuk pięknych w Monachium u Hermanna Anschütza, gdzie samodzielnie studiował również malarstwo P. Rubensa, Antoona van Dycka, i Hansa Dürera. Krótko studiował także w Wiedniu. Rozpoczętych studiów za granicą nie ukończył i powrócił na stałe do Krakowa.
           Początkowo urządził pracownię w domu rodzinnym przy ulicy Floriańskiej, następnie w kamienicy „Pod konikiem” w Rynku, później przy ulicy Krupniczej w dawnym zakładzie fotograficznym W. Rzewuskiego, i w końcu przeniósł się z powrotem do wykupionej od braci i przebudowanej kamienicy przy ulicy Floriańskiej 41.
           Odbył wiele podróży zagranicznych (Paryż, Wiedeń, Monachium, Praga, Budapeszt, Stambuł, Włochy) i po Polsce.
Podczas powstania styczniowego wraz z J. Szujskim przewoził konspiracyjnie broń do obozu M. Langiewicza, jak również ofiarował pieniądze na rzecz powstańców.
           Został kierownikiem wydziału artystycznego na Wyższych Kursach dla Kobiet im. A. Baranieckiego.
             Przez współczesnych był doceniany i uhonorowany wieloma zaszczytami i dowodami uznania.
Był członkiem czynnym Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, a następnie członkiem nadzwyczajnym Akademii Umiejętności.
           Po odrzuceniu propozycji Czechów, by kierował ASP w Pradze, został przez cesarza mianowany dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie, którą zreorganizował. Prowadził w niej tzw. oddział kompozycyjny, nauczając malarstwa historycznego. Jego uczniami byli między innymi M. Gottlieb, J. Malczewski, J. Mehoffer i S. Wyspiański.
           Nagrody i zaszczyty spotykały go również z różnych ośrodków zagranicznych. Jego obrazy, wystawiane wiele razy w Paryżu, a także w Wiedniu, Pradze, Budapeszcie, były kilkakrotnie nagradzane złotymi medalami, a za Unię lubelską otrzymał Krzyż Legii Honorowej.
Wybrano go na członka wielu instytucji naukowych: Akademii Sztuk Pięknych w Paryżu, Instytutu Francuskiego, Akademii Sztuk w Berlinie, Rafaelowskiej Akademii w Urbino. Po ofiarowaniu papieżowi Leonowi XIII obrazu Sobieski pod Wiedniem, otrzymał wysokie odznaczenie watykańskie - Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Piusa. Wręczono mu też najwyższe austriackie odznaczenie za zasługi na polu nauki i sztuki - złoty medal „Litteris et Artibus”.
            Jego twórczość należy do nurtu historyzmu, który w XIX wieku objął całe malarstwo europejskie. Studiował dzieła historyków, dokumenty, gromadził ikonografię, kolekcjonował zabytki sztuki i kultury polskiej. W Skarbczyku czyli Słowniku Matejki w którym od młodych lat kompletował kopie ilustracji ze starych ksiąg oraz rysunki zabytkowych przedmiotów codziennego użytku i dzieł sztuki, zgromadził 1094 rysunki i 1055 kalek. W swoich obrazach szerzył idee patriotyzmu oraz wiedzę na temat dziejów ojczystych. U współczesnych zyskał rangę duchowego przywódcy narodu, a jego wizja historii ukształtowała kilka pokoleń Polaków. Malował przeważnie ogromne, wielopostaciowe kompozycje, początkowo utrzymane w brązach, z czasem wzbogacone żywą, nasyconą kolorystyką, pełne patosu i teatralnej widowiskowości, które łączą realistyczną obserwację i dokumentalną precyzję z ogromną ekspresją: nie ilustrował poszczególnych momentów historii, lecz tworzył ich własną wizję zawierającą jednocześnie interpretację i ocenę.
           W obrazach poświęconych głównie dziejom Polski, między innymi Stańczyk, Kazanie Skargi czy Rejtan - Upadek Polski oskarżał Polaków (zgodnie z poglądami krakowskiej szkoły historycznej) o doprowadzenie do zguby własnego narodu. Oprócz monumentalnych dzieł historiozoficznych tworzył liczne obrazy mniejszych formatów również o tematyce historycznej, wśród nich osobny nurt stanowią kompozycje przedstawiające „zgodnie z upodobaniami epoki” sceny historyczne o charakterze sensacyjnym ( Otrucie królowej Bony, Zygmunt August i Barbara czy Zabicie Leszka Białego w Gąsawie.
           Był też jednym z największych polskich portrecistów, wykonał portrety żony (portret żony w ślubnej sukni namalował dwukrotnie: pierwszy padł ofiarą ataku zazdrości Teodory z powodu obrazu Kasztelanka, gdzie została sportretowana jej siostrzenica Stanisława Serafińska, Matejko odtworzył zniszczony obraz na podstawie fotografii), portrety osób znanych i zasłużonych, piastujących wysokie stanowiska, jak np. rektorów Uniwersytetu Jagiellońskiego: J. Dietla, J. Szujskiego, S. Tarnowskiego; prezydenta Krakowa M. Zyblikiewicza, namiestnika Galicji hrabiego A. Potockiego oraz innych przedstawicieli rodów arystokratycznych: A. Potockiego, Adamowej Potockiej, M. Czartoryskiej. Malował także obrazy religijne, projektował witraże (niezrealizowane).
           Wielkim dziełem jego ostatnich lat życia jest polichromia kościoła Mariackiego w Krakowie, łączącego cechy historyzmu i modernizmu. W realizacji tego dzieła pomagali artyście dwaj jego uczniowie: Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer.
           Na uwagę zasługują też zaprojektowane przez niego: ikonostas dla greckokatolickiego kościoła św. Norberta w Krakowie i cykl malowideł Dzieje cywilizacji ludzkości dla auli Politechniki Lwowskiej.
            Uczestniczył również w różnych wydarzeniach i badaniach nad dziejami Krakowa. Brał udział w pracach Komisji Odnowienia Wawelu. Był świadkiem otwarcia grobów królewskich, co udokumentował rysunkami: Kazimierza Wielkiego, Stefana Batorego, Jadwigi. Miał swój wkład w odnowieniu Sukiennic, projektując część kapiteli kolumn. Rozmiłowany w zabytkach Krakowa, zasłużył się jako ich obrońca, wspierając finansowo, walcząc o ich konserwację i broniąc przed zniszczeniem. Doprowadzało to nieraz do konfliktów między innymi z Akademią Umiejętności w związku ze sposobem odnawiania grobów królewskich czy z kapitułą katedralną o zachowanie XVII-wiecznego ołtarza głównego w katedrze na Wawelu.
           Pozostawił ogromną spuściznę artystyczną, obejmującą ponad trzysta dzieł olejnych - portretów, obrazów o treści historycznej, religijnej, alegorycznej - oraz kilkaset rysunków i szkiców (w tym sławny i szeroko spopularyzowany Poczet królów i książąt polskich).
Odszedł jako zasłużony Polak, wielki artysta, wybitny pedagog i obrońca zabytków Krakowa.
           Pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
           Podczas II wojny światowej najważniejsze jego dzieła zostały ukryte.
Obecnie znajdują się w zbiorach wielu polskich muzeów: w Muzeum Narodowym w Warszawie, Krakowie (również w oddziale Dom Matejki), Poznaniu, Wrocławiu, Gdańsku, w Muzeum Lubelskim, w Muzeum Sztuki w Łodzi, w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
             Dom artysty przy ulicy Floriańskiej 41 przekształcono w muzeum biograficzne (obecnie oddział Muzeum Narodowego w Krakowie), także w dworku w Krzesławicach, który był własnością artysty, TPSP urządziło muzeum (znajduje się tam popiersie wykonane przez Cz. Dźwigaja). Jego popiersie (dzieło A. Madeyskiego) znajduje się w niszy na wschodniej elewacji Pałacu Sztuki.