Dzisiejsza data:

Jan Alojzy Matejko

(24 VI 1838 Kraków – 1 XI 1893 Kraków)

malarz, pedagog, twórca obrazów historycznych i batalistycznych oraz portretów


rodzina

dziewiąte (z jedenaściorga) dziecko Franciszka Ksawerego, katolika, muzyka i nauczyciela gry na fortepianie, i Joanny Karoliny, protestantki, z polsko - niemieckiej rodziny Rossbergów (Rozberg), córki rymarza
młodszy brat Franciszka, docenta nauk pomocniczych historii i pracownika Biblioteki Jagiellońskiej
poślubił: Teodora z Giebułtowskich (1846 - 1896)
dzieci:
Tadeusz (1865-1911)
Helena (1867-1932), 1891 poślubiła J. Unierzyskiego, malarza
Beata (1869-1926), 1892 poślubiła Wincentego Kirchmayera
Jerzy (1873-1927)
Regina (1878), zmarła jako niemowlę


biogram
           Najwybitniejszy przedstawiciel polskiego malarstwa historycznego XIX wieku.
           Pierwsze nauki pobierał w szkole św. Barbary, wkrótce został przeniesiony do Gimnazjum św. Anny (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie). Studiował w krakowskiej SSP u W.K. Stattlera i W. Łuszczkiewicza oraz w akademii sztuk pięknych w Monachium u Hermanna Anschütza, gdzie samodzielnie studiował również malarstwo P. Rubensa, Antoona van Dycka, i Hansa Dürera. Krótko studiował także w Wiedniu. Rozpoczętych studiów za granicą nie ukończył i powrócił na stałe do Krakowa.
           Początkowo urządził pracownię w domu rodzinnym przy ulicy Floriańskiej, następnie w kamienicy „Pod konikiem” w Rynku, później przy ulicy Krupniczej w dawnym zakładzie fotograficznym W. Rzewuskiego, i w końcu przeniósł się z powrotem do wykupionej od braci i przebudowanej kamienicy przy ulicy Floriańskiej 41.
           Odbył wiele podróży zagranicznych (Paryż, Wiedeń, Monachium, Praga, Budapeszt, Stambuł, Włochy) i po Polsce.
Podczas powstania styczniowego wraz z J. Szujskim przewoził konspiracyjnie broń do obozu M. Langiewicza, jak również ofiarował pieniądze na rzecz powstańców.
           Został kierownikiem wydziału artystycznego na Wyższych Kursach dla Kobiet im. A. Baranieckiego.
             Przez współczesnych był doceniany i uhonorowany wieloma zaszczytami i dowodami uznania.
Był członkiem czynnym Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, a następnie członkiem nadzwyczajnym Akademii Umiejętności.
           Po odrzuceniu propozycji Czechów, by kierował ASP w Pradze, został przez cesarza mianowany dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie, którą zreorganizował. Prowadził w niej tzw. oddział kompozycyjny, nauczając malarstwa historycznego. Jego uczniami byli między innymi M. Gottlieb, J. Malczewski, J. Mehoffer i S. Wyspiański.
           Nagrody i zaszczyty spotykały go również z różnych ośrodków zagranicznych. Jego obrazy, wystawiane wiele razy w Paryżu, a także w Wiedniu, Pradze, Budapeszcie, były kilkakrotnie nagradzane złotymi medalami, a za Unię lubelską otrzymał Krzyż Legii Honorowej.
Wybrano go na członka wielu instytucji naukowych: Akademii Sztuk Pięknych w Paryżu, Instytutu Francuskiego, Akademii Sztuk w Berlinie, Rafaelowskiej Akademii w Urbino. Po ofiarowaniu papieżowi Leonowi XIII obrazu Sobieski pod Wiedniem, otrzymał wysokie odznaczenie watykańskie - Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Piusa. Wręczono mu też najwyższe austriackie odznaczenie za zasługi na polu nauki i sztuki - złoty medal „Litteris et Artibus”.
            Jego twórczość należy do nurtu historyzmu, który w XIX wieku objął całe malarstwo europejskie. Studiował dzieła historyków, dokumenty, gromadził ikonografię, kolekcjonował zabytki sztuki i kultury polskiej. W Skarbczyku czyli Słowniku Matejki w którym od młodych lat kompletował kopie ilustracji ze starych ksiąg oraz rysunki zabytkowych przedmiotów codziennego użytku i dzieł sztuki, zgromadził 1094 rysunki i 1055 kalek. W swoich obrazach szerzył idee patriotyzmu oraz wiedzę na temat dziejów ojczystych. U współczesnych zyskał rangę duchowego przywódcy narodu, a jego wizja historii ukształtowała kilka pokoleń Polaków. Malował przeważnie ogromne, wielopostaciowe kompozycje, początkowo utrzymane w brązach, z czasem wzbogacone żywą, nasyconą kolorystyką, pełne patosu i teatralnej widowiskowości, które łączą realistyczną obserwację i dokumentalną precyzję z ogromną ekspresją: nie ilustrował poszczególnych momentów historii, lecz tworzył ich własną wizję zawierającą jednocześnie interpretację i ocenę.
           W obrazach poświęconych głównie dziejom Polski, między innymi Stańczyk, Kazanie Skargi czy Rejtan - Upadek Polski oskarżał Polaków (zgodnie z poglądami krakowskiej szkoły historycznej) o doprowadzenie do zguby własnego narodu. Oprócz monumentalnych dzieł historiozoficznych tworzył liczne obrazy mniejszych formatów również o tematyce historycznej, wśród nich osobny nurt stanowią kompozycje przedstawiające „zgodnie z upodobaniami epoki” sceny historyczne o charakterze sensacyjnym ( Otrucie królowej Bony, Zygmunt August i Barbara czy Zabicie Leszka Białego w Gąsawie.
           Był też jednym z największych polskich portrecistów, wykonał portrety żony (portret żony w ślubnej sukni namalował dwukrotnie: pierwszy padł ofiarą ataku zazdrości Teodory z powodu obrazu Kasztelanka, gdzie została sportretowana jej siostrzenica Stanisława Serafińska, Matejko odtworzył zniszczony obraz na podstawie fotografii), portrety osób znanych i zasłużonych, piastujących wysokie stanowiska, jak np. rektorów Uniwersytetu Jagiellońskiego: J. Dietla, J. Szujskiego, S. Tarnowskiego; prezydenta Krakowa M. Zyblikiewicza, namiestnika Galicji hrabiego A. Potockiego oraz innych przedstawicieli rodów arystokratycznych: A. Potockiego, Adamowej Potockiej, M. Czartoryskiej. Malował także obrazy religijne, projektował witraże (niezrealizowane).
           Wielkim dziełem jego ostatnich lat życia jest polichromia kościoła Mariackiego w Krakowie, łączącego cechy historyzmu i modernizmu. W realizacji tego dzieła pomagali artyście dwaj jego uczniowie: Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer.
           Na uwagę zasługują też zaprojektowane przez niego: ikonostas dla greckokatolickiego kościoła św. Norberta w Krakowie i cykl malowideł Dzieje cywilizacji ludzkości dla auli Politechniki Lwowskiej.
            Uczestniczył również w różnych wydarzeniach i badaniach nad dziejami Krakowa. Brał udział w pracach Komisji Odnowienia Wawelu. Był świadkiem otwarcia grobów królewskich, co udokumentował rysunkami: Kazimierza Wielkiego, Stefana Batorego, Jadwigi. Miał swój wkład w odnowieniu Sukiennic, projektując część kapiteli kolumn. Rozmiłowany w zabytkach Krakowa, zasłużył się jako ich obrońca, wspierając finansowo, walcząc o ich konserwację i broniąc przed zniszczeniem. Doprowadzało to nieraz do konfliktów między innymi z Akademią Umiejętności w związku ze sposobem odnawiania grobów królewskich czy z kapitułą katedralną o zachowanie XVII-wiecznego ołtarza głównego w katedrze na Wawelu.
           Pozostawił ogromną spuściznę artystyczną, obejmującą ponad trzysta dzieł olejnych - portretów, obrazów o treści historycznej, religijnej, alegorycznej - oraz kilkaset rysunków i szkiców (w tym sławny i szeroko spopularyzowany Poczet królów i książąt polskich).
Odszedł jako zasłużony Polak, wielki artysta, wybitny pedagog i obrońca zabytków Krakowa.
           Pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
           Podczas II wojny światowej najważniejsze jego dzieła zostały ukryte.
Obecnie znajdują się w zbiorach wielu polskich muzeów: w Muzeum Narodowym w Warszawie, Krakowie (również w oddziale Dom Matejki), Poznaniu, Wrocławiu, Gdańsku, w Muzeum Lubelskim, w Muzeum Sztuki w Łodzi, w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
             Dom artysty przy ulicy Floriańskiej 41 przekształcono w muzeum biograficzne (obecnie oddział Muzeum Narodowego w Krakowie), także w dworku w Krzesławicach, który był własnością artysty, TPSP urządziło muzeum (znajduje się tam popiersie wykonane przez Cz. Dźwigaja). Jego popiersie (dzieło A. Madeyskiego) znajduje się w niszy na wschodniej elewacji Pałacu Sztuki.


wybrane prace:
1852 - Wjazd cesarza Franciszka Józefa do Krakowa
1852 - pierwszy autoportret
1852 - powstaje Skarbczyk, zbiór rysunków i kalek, który tworzy przez całe życie
1853 - Carowie Szujscy wprowadzeni przez Żółkiewskiego na sejm warszawski przed Zygmunta III
1853 - portret Joanny Serafińskiej
1853 - portret ojca Franciszka z trojgiem dzieci
1853 - Wjazd Henryka Walezego do Krakowa
1855 - Władysław Jagiełło i Witold modlący się przed bitwą pod Grunwaldem
1856 - Stańczyk udający ból zębów
1856 - portrety Joanny i Leonarda Serafińskich
1857 - Karol Gustaw z Szymonem Staropolskim przed grobowcem Łokietka w katedrze na Wawelu
1857 - Portret pani Pleszowskiej
1857 - Portret Kazimierza Stankiewicza
1857 - akwarela Zygmunt August prezentuje na dworze Barbarę Radziwiłłównę
1858 - akwarela Zygmunt I nadający przywilej na szlachectwo akademikom krakowskim w roku 1535
1858 - portrety Antoniego i Pauliny Giebułtowskich
1858 - Matka Boska ze św. Leonardem i św. Joanną
1858 - 1860 - album litografii Ubiory w Polsce
1859 - Portret Marii Matejko
1859 - Otrucie królowej Bony
1859 - Portret Parysa Maurizio
1859 - Sobieski w Częstochowie
1859 - Portret Wiktorii Kosińskiej
1861 - Jan Kazimierz na Bielanach
1862 - Stańczyk
1863 - Konrad Wallenrod
1864 - Kazanie Skargi
1864 - Portet Józefa Dietla
1865 - Ociemniały Wit Stwosz z wnuczką
1865 - Zygmunt August w Ogrodzie Wileńskim
1866 - Rejtan na sejmie warszawskim 1773 roku
1867 - Alchemik Sędziwój
1867 - Zygmunt August i Barbara
1869 - Unia lubelska
1870 - Portret trojga dzieci artysty
1871 - Batory pod Pskowem
1872 - Kopernik
1874 - Zawieszenie dzwonu Zygmunta
1875 - Śmierć Przemysława w Rogoźnie
1878 - Bitwa pod Grunwaldem
1879 - Władysław Łokietek zrywający układy z Krzyżakami na zjeździe w Brześciu Kujawskim
1879 - Portret czworga dzieci artysty
1879 - Portret żony w ślubnej sukni
1879 - portret A. Potockiego
1880 - Zabicie Leszka Białego w Gąsawie
1880 - 1882 - Hołd Pruski
1881 - Rzeczpospolita babińska
1882 - 1883 - Portret córki Heleny z krogulcem
1882 - Portret córki Beaty z kanarkiem
1882 - Portret syna Jerzego na koniu
1883 - Sobieski pod Wiedniem
1883 - 1884 - Wernyhora
1884 - Bolesław Chrobry ze Światopełkiem przy Złotej Bramie w Kijowie
1884 - Zamoyski pod Byczyną
1884 - Twardowski wywołujący cień Barbary przed Zygmuntem Augustem
1886 - Założenie Akademii Lubrańskiego w Poznaniu
1888 - Piotr Włast sprowadza cystersów do Polski
1888 - Kościuszko pod Racławicami
1889 - cykl Dzieje cywilizacji w Polsce
1889 - 1892 - polichromia w kościele Mariackim w Krakowie
1890 - portret S. Tarnowskiego
1890 - portret A. Potockiego
1890 - 1892 - Poczet królów i książąt polskich
1891 - Konstytucja 3 maja
1892 - Autoportret
1892 - Zabójstwo św. Stanisława


kalendarium

1842 - chrzest Jana w kościele św. Krzyża
1845 - śmierć matki, opiekę nad dziećmi przejmuje starsza siostra matki Anna Katarzyna Zamoyska
1848 - 1851 - uczęszcza do Liceum św. Anny
1848 - jego bracia Edmund i Zygmunt biorą udział w wydarzeniach Wiosny Ludów, w powstaniu węgierskim ginie siedemnastoletni Zygmunt, Edmund emigruje do Francji, skąd po latach wraca do kraju
1848 - zaprzyjaźnia się ze Stefanem Giebułtowskim
1852 - maluje swój pierwszy autoportret
1852 - rozpoczyna studia w Krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Wojciecha Stattlera
1853 - opiekę nad studentami malarstwa przejmuje Władysław Łuszczkiewicz
1853 - spędza z młodymi Giebułtowskimi lato w Wiśniczu, u ich rodziny Serafińskich
1853 - otrzymuje pierwsze pieniądze za sprzedaż obrazu olejnego Wjazd Henryka Walezego do Krakowa
1857 - kupuje pierwsze okulary, na które do tej pory nie było go stać
1858 - kończy studia i otrzymuje stypendium rządowe
1858 - w czasie wakacji z grupą kolegów wyjeżdża na Podhale
1858 - maluje szkice z historii Polski oraz zaczyna pracę nad Ubiorami w Polsce
1858 XII - wyjeżdża na stypendium do Akademii monachijskiej
1859 - studiuje w Monachium pod kierunkiem Hermanna Anschütza, otrzymuje brązowy medal za rysunki
1859 - powraca do Krakowa celem stawienia się przed komisją wojskową
1860 V - wyjeżdża do Wiednia
1861 - po powrocie do Krakowa wynajmuje wraz z F. Cynkiem pracownię
1861 - „Zachęta” w Warszawie wystawia Otrucie królowej Bony i zakupuje Jana Kazimierza na Bielanach
1862 - zaręcza się z Teodorą Giebułtowską
1862 - Krakowskie Towarzystwo Sztuk Pięknych kupuje Zabicie Wapowskiego i Jana Kochanowskiego z Urszulą
1863 I 22 - jego dwaj bracia przyłączyli się do powstania styczniowego, sam nie poszedł, ponieważ nie potrafił posługiwać się bronią i źle widział
1863 - udziela lekcji rysunku dorabiając na utrzymanie
1864 - Maurycy Potocki zakupuje Kazanie Skargi
1864 - został członkiem TNK
1864 XI 21 - poślubił Teodorę Giebułtowską
1865 - wyjechał z żoną do Paryża, gdzie został odznaczony złotym medalem za Kazanie Skargi
1866 XII - wystawił w Krakowie Rejtana wywołując wiele sprzeciwów i ataków ze strony arystokratów
1867 - otrzymał cesarskie stypendium i wyjechał do Wiednia, gdzie prowadził studia muzealne, a następnie do Paryża
1867 - w Paryżu otrzymał złoty medal za Rejtana, obraz zakupił cesarz Franciszek Józef I
1867 - 1869 - uczestniczył w pracach komisji konserwatorskich podczas odnawiania gotyckiego ołtarza Wita Stwosza w Kościele Mariackim
1867 - dorabia jako rysownik w czasopismach „Kłosy”, „Łada” i „Tygodnik Ilustrowany”
1868 - wyjeżdża do Lwowa i uczestniczy w pierwszej wystawie lwowskiego Towarzystwa Sztuk Pięknych
1869 - wykonywał rysunki inwentaryzacyjne podczas otwarcia w katedrze wawelskiej grobu Jana Kazimierza
1869 - został wyróżniony tytułem honorowego obywatela miasta Lwowa
1869 - funduje we Lwowie dwa stypendia dla Polaka i Rusina, którzy poświęcą się studiom w krakowskiej SSP
1870 - odwiedził Wiedeń, Salzburg, Monachium i Paryż
1870 - w Paryżu po wystawieniu na dorocznym salonie Unii Lubelskiej otrzymuje Krzyż Kawalerski Legii Honorowej
1872 - został członkiem nadzwyczajnym Akademii Umiejętności w Krakowie
1872 - kupił kamienicę na Floriańskiej, w której urządził nową przestronną pracownię
1872 - odbył podróż do Wiednia i Stambułu
1873 - wyjeżdżał do Pragi, Wiednia i Budapesztu
1873 - nie przyjął propozycji Czechów objęcia stanowiska dyrektora Akademii Sztuk Pięknych w Pradze
1873 - został członkiem Academie des Beaux - Arts w Paryżu
1873 VIII 30 - cesarz mianuje go dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych, którą to funkcję sprawować będzie aż do śmierci
1873 - krakowianie zakupują obraz Astronom Kopernik, który ofiarowują Uniwersytetowi Jagiellońskiemu
1873 - ufundował stypendium naukowe przyznawane corocznie młodemu adeptowi sztuki
1874 - został członkiem Institut de France
1874 - został członkiem Akademii Sztuki w Berlinie
1874 - objął opieką Szkołę Rysunkową (Kursy Wyższe dla Kobiet) im. Baranieckiego
1875 - wystawia obraz Zawieszenie dzwonu Zygmunta na wieży katedry w 1521 r. w Krakowie w Krakowie, Wiedniu i w Paryżu
1875 - 1879 - brał udział w pracach nad restauracją Sukiennic, współpracując ściśle z T. Prylińskim
1875 - na jego cześć wybito ze składek publicznych złoty medal
1876 - zakupił folwark w Krzesławicach
1877 - wraz z żoną wyjeżdża do Warszawy
1877 - zwiedza okolice pola bitwy pod Grunwaldem
1877 - ze składek społecznych na własność państwa zakupiono obraz Unia lubelska
1878 - w Paryżu wystawia obrazy: Unia lubelska, Zawieszenie dzwonu Zygmunta i Portret Wacława Wilczka, otrzymuje wielki złoty medal honorowy
1878 - odbył podróż do Włoch, gdzie został członkiem Rafaelowskiej Akademii w Urbino
1878 X 29 - prezydent Zyblikiewicz dokonał uroczystego wręczenia Matejce berła jako symbolu władzy nad sztuką
1879 - wystawia Bitwę pod Grunwaldem w Warszawie, Petersburgu, Berlinie, Lwowie i Budapeszcie 1879 - otwarto nowo gmach Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie przy Rynku Kleparskim, na parceli przekazanej za darmo przez artystę
1880 - wystawił w Paryżu Bitwę pod Grunwaldem i Portret czworga dzieci, od rządu francuskiego otrzymuje dar honorowy - wazę z Sevres
1880 - w Wiedniu wystawił obraz Klęska pod Warną
1880 IX 2 - cesarz Franciszek Józef zwiedził jego pracownię w Krakowie
1882 IV 10 - ukończył malowanie obrazu Hołd Pruski
1882 - podarował Hołd pruski dla zamku królewskiego na Wawelu
1882 - umiera jego brat Kazimierz, którego żonę i dzieci będzie utrzymywał do końca życia
1882 - postępująca choroba umysłowa żony wymagająca kilkumiesięcznej kuracji w szpitalu
1882 X 18 - Rada Miejska nadała mu honorowe obywatelstwo miasta Krakowa
1882 XI 9 - Rada Miejska zmieniła dotychczasową nazwę Rynku Kleparskiego, przy którym zbudowano budynek Szkoły Sztuk Pięknych, na Plac Matejki
1882 - Wydział Krajowy we Lwowie ufundował stypendium imienia artysty na studia zagraniczne dla wybranego przez niego ucznia krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych
1883 - z okazji 25-lecia artystycznej działalności zorganizowano w Zamku Królewskim na Wawelu wielką jubileuszową wystawę 94 jego dzieł
1883 - po ofiarowaniu papieżowi Leonowi XIII obrazu Sobieski pod Wiedniem jako daru od narodu polskiego, został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Piusa IX
1883 - konflikt z kapitułą, konserwatorem i władzami miejskimi w obronie zabytków Krakowa
1884 - wystawia obrazy w Paryżu, Berlinie i Wrocławiu
1884 - ofiarował portret Jana Kochanowskiego Uniwersytetowi Jagiellońskiemu
1885 - w komitecie budowy pomnika Mickiewicza w Krakowie wykonał wstępne
1885 - krótki pobyt z córkami w Zakopanem
1886 - uczestniczył w restauracji zamku na Wawelu
1886 - wystawia obraz Joanna d'Arc w Warszawie
1886 - dla auli Politechniki Lwowskiej wykonał rysunkowe kompozycje alegoryczne zrealizowane później przez jego uczniów
1886 - wykonał projekt witraży dla katedry wyszehradzkiej w Pradze
1887 - w Paryżu wystawił obraz Dziewica Orleańska
1887 - wykonywał rysunki inwentaryzacyjne podczas otwarcia w katedrze wawelskiej grobów królowej Jadwigi i kardynała Oleśnickiego
1887 - otrzymał tytuł doktora filozofii honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego
1887 - ufundował specjalne stypendium dla ucznia krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych pragnącego kształcić się w dziedzinie witrażownictwa
1888 - obraz Kościuszko pod Racławicami został zakupiony z funduszy składkowych dla Muzeum Narodowego w Krakowie
1888 - wyjechał do Wiednia, gdzie został członkiem Wiener Kunstlergenossenschaft
1889 - rozpoczął pracę nad polichromią Kościoła Mariackiego
1891 - wystąpił z Komitetu Budowy pomnika Mickiewicza z powodu nieuwzględnienia jego projektów
1892 - ofiarował obraz Konstytucja 3 - Maja sejmowi galicyjskiemu we Lwowie z przeznaczeniem dla przyszłej sali Sejmowej w niepodległej Polsce
1892 - zwrócił władzom miejskim tytuł honorowego obywatela (wraz z berłem) na znak protestu przeciwko wyburzeniu zespołu gotyckiego kościoła Św. Ducha
1893 - bierze udział w pracach renowacyjnych na Wawelu
1893 - wyjazd do Karlsbadu nie przynosi poprawy zdrowia artysty
1901 - w niszy na wschodniej elewacji Pałacu Sztuki umieszczono jego popiersie
1904 - muzeum biograficzne w jego domu przy ulicy Floriańskiej przekształcono w oddział Muzeum Narodowego
1959 - w dworku w Krzesławicach TPSP urządziło muzeum
1979 IX 28 - Akademii Sztuk Pięknych nadano imię Matejki


źródła

Czapska - Michalska Magdalena, Jan Matejko 1838 - 1893, Warszawa, 2006

Bogucki Janusz, Matejko, Warszawa, 1955

Krawczyk Jarosław, Matejko i historia, Warszawa, 1990

Porębski Mieczysław, Malowane dzieje, Warszawa, 1961