Klasztor Norbertanek Na Zwierzyńcu
Dekanat 03 – Kraków Salwator
Dzielnica VII Zwierzyniec
ul. Kościuszki 88
Zwierzyniec, ograniczony przez dwie rzeki: od północy - Rudawę, od wschodu – Wisłę, kiedyś był obszarem wiejskim, gdzie rozwijała się gospodarka folwarczna, zarządzana przez norbertanki (do 1910 roku teren ten stanowił własność norbertanek).
Drobne osady wiejskie istniały tam jeszcze do początku XX wieku. Wtedy to, wraz z projektem połączenia kanałem dwóch rzek: Wisły i Dunaju, pojawiła się konieczność zbudowania portu rzecznego na Wiśle – aby port mógł powstać w Krakowie potrzeba było przedłużyć odcinek Wisły należący do miasta. Choć ostatecznie port nie został zbudowany, konsekwencją całego projektu było znaczne poszerzenie terytorium miasta przez przyłączenie okolicznych gmin, w tym między innymi Zwierzyńca. Został on oznaczony wówczas jako Dzielnica XIII. W 1991 zostały wprowadzone zmiany w podziale administracyjnym miasta i od tego czasu obszar ten należy do Dzielnicy VII o tej samej nazwie – Zwierzyniec (w jej skład wchodzą również: Półwsie Zwierzynieckie, Błonia, Przegorzały, Wola Justowska, Las Wolski, Bielany oraz Olszanica).
W malowniczo położonej dzielnicy dominuje dziś kościół i klasztor norbertanek, przez lud krakowski nazywane Pannami Zwierzynieckimi, które od XII wieku do dziś tam mają siedzibę. Norbertanki – czyli siostry kanoniczki regularne zakonu premonstratensów, to żeński zakon kontemplacyjny, który powstał w 1120 w Prémontré z inicjatywy świętego Norberta (arcybiskup, żył w latach około 1080–1134). Do Polski norbertanki przybyły w 1162, a klasztor na Zwierzyńcu jest pierwszym w Polsce. Początkowo był to prawdopodobnie klasztor dwu konwentowy, tzn. męski i żeński, i jako taki funkcjonował do 1327 roku. Następne placówki norbertańskie w Polsce to: Imbramowice (1229), Bolesławiec Śląski, Busko Zdrój, Czarnowąsy, Hebdowa, Płock, Rybnik, Strzelno, Witów, Wrocław i Żuków; do dziś zachowały się tylko klasztory w Krakowie oraz w Imbramowicach.
Kościół i klasztor zostały ufundowane przez małopolskiego możnowładcę, Jaksę Gryfitę z Miechowa (on też sprowadził i osadził na zwierzyńcu norbertanki). Przez lata swojego istnienia całe założenie przechodziło wiele zmian, niszczone i odbudowywane, zmieniało swój kształt i wystrój. Otoczone murem, jest dość rozległe i łączy budynki, które powstawały w różnym czasie. Elewacje zewnętrzne kolejnych budowli zostały ujednolicone i otynkowane w 1. połowie XVII wieku. Wówczas też został wzniesiony obecny mur, obiegający zabudowania i miejscami wtapiający się w nie. Został wybudowany z cegły, tylko w dolnych partiach użyto kamienia, wykorzystywano też częściowo mur wcześniejszy, z początku XV wieku.
Założenie klasztorne posiada trzy oddzielne przestrzenie – od strony wschodniej: nieduży dziedziniec, dalej: pierwszy wirydarz, większy, w kształcie trapezu i drugi, mniejszy, prostokątny.
Dziedziniec zewnętrzny ma kształt zbliżony do trapezu, od strony wschodniej – czyli od strony rzeki Rudawy, jest zamknięty murem z wieżą bramną w południowo–wschodnim narożniku. Wieża – postawiona w latach 1610–1620, jest budowlą czterokondygnacyjną z jednopiętrowa przybudówką (tam schody) od strony północnej. Od wschodu jej elewacja została wzmocniona ustawionymi w narożnikach szkarpami. W przyziemiu wieży warto zwrócić uwagę na kamienny portal z 2. połowy XVII wieku z herbem Jelita ksieni Doroty Łukowskiej. Wieża nakryta jest czterospadowym dachem z cebulastym hełmem z latarnią ustawioną na ośmiobocznym bębnie.
Budynek zamykający dziedziniec od strony południowej być może w przeszłości należał do prepozyta, czyli przewodniczącego kapituły zakonnej, obecnie mieści się tam urząd parafialny i mieszkania księży. Budynek prostokątny, piętrowy, z piwnicami. W przyziemiu elewacji warto zwrócić uwagę na dwie tablice marmurowe ufundowane w 1818 przez ksienię Eufemię Otfinowską, na pamiątkę wylewów Wisły w latach 1593, 1697 i 1813. Od strony elewacji zachodniej budynku znajduje się nieduże podwórze gospodarcze.
Skrzydło północne – zostało zbudowane w latach 1610–1620, prawdopodobnie na miejscu wcześniejszego klasztoru męskiego. Budowla piętrowa, podpiwniczona, ze szkarpami przy wschodniej elewacji (od strony rzeki), zwieńczona attyką. Obecnie wnętrza są przebudowane i znajduje się tam przedszkole.
Skrzydło zachodnie dziedzińca swoją północną ścianą przylega do kościoła, a od południa – zamyka wyżej wspomniane podwórze gospodarcze. To skrzydło było przebudowywane w XVI i XVII wieku – między innymi przedłużone i podwyższone. Do 1950 jego część użytkowana była jako szkoła, tam również na piętrze znajdowały się reprezentacyjne pokoje ksieni. W piwnicach zachował się kamienny renesansowy portal z 1. połowy XVII wieku. Zachowane są jeszcze inne portale: dwa późnogotyckie z 2. połowy XV wieku - w przyziemiu elewacji wschodniej i w krużganku oraz dwa wczesnobarokowe z około 1600 - w krużganku oraz w sieni. Od strony dziedzińca elewacja budynku jest zwieńczona attyką, ma nieregularnie rozmieszczone okna. Elewacja zachodnia natomiast – czyli ta od strony pierwszego wirydarza – jest oszkarpowana, również zwieńczona attyką, a powyżej drugiego piętra zdobiona fryzem z ukośnie ułożonej cegły. Zachodnie skrzydło dziedzińca stanowi również wschodnią ścianę dla pierwszego wirydarza większego, o kształcie zbliżonym do trapezu.
Skrzydło północne wirydarza to budowla na planie prostokąta, piętrowa, podpiwniczona, budowana z cegły (w miejscach, gdzie jest odsłonięty dziś tynk, widoczny jest ceglany wątek wendyjski), poddana przebudowie na początku XVII wieku i odnawiana w 2. połowie XVII wieku. We wschodniej części wbudowane jest jedno przęsło kościoła i zachowane romańskie przyziemie z XIII wieku (murów późnoromańskiej wieży kościelnej, sięgające drugiej kondygnacji). W obrębie przęsła kościoła znajduje się kaplica – oratorium z dwiema spowiednicami, a dalej następne pomieszczenia to sień, spiżarnia i kaplica zmarłych. Na piętrze skrzydła, również od strony wschodniej w obrębie przęsła kościoła, znajduje się chór zakonny. Północna elewacja skrzydła jest oszkarpowana, zwieńczona attyką ze ślepymi arkadami, okna w kamiennych obramieniach są rozmieszczone nieregularnie. W przyziemiu elewacji południowej znajdują się dwa prostokątne wejścia i również nieregularnie rozmieszczone okna.
Skrzydło południowe zostało wybudowane w latach 1604–1608, jest piętrową budowlą na planie wydłużonego prostokąta, z jednotraktowym układem wnętrz na obu kondygnacjach. Na parterze mieściły się pomieszczenia mieszkalne służby, zaadaptowane na pokoje gościnne. Na piętrze natomiast znajdowały się pokoje nowicjuszek.
W przyziemiu elewacji północnej zobaczyć można dwa kamienne portale z początku XVII wieku, w zwieńczeniu natomiast: ceglany fryz. Elewacja południowa (od strony Wisły) zwieńczona jest attyką z otworami strzelnic.
Skrzydło zamykające wirydarz od zachodu powstało w 1. połowie XVI wieku z inicjatywy ksieni Anny Grafowskiej, przebudowane w latach 1604–1608, odnawiane w XVII wieku. To budowla na planie prostokąta, piętrowa, ze szkarpami przy wschodniej elewacji w części południowej, nakryta dwuspadowym dachem. W parterze – jednotraktowym, z krużgankiem – mieszczą się: pokój gościnny, dawna westiarnia (miejsce, gdzie szyto habity), dawny refektarz – dziś sala rekreacyjna oraz pralnia. W dawnej westiarni zobaczyć można neorokokowe malowidła ornamentalne z 1859 na sklepieniu oraz neorenesansowy piec kaflowy z krakowskiej wytwórni Niedźwiedziego. W sali rekreacyjnej znajduje się natomiast kominek z początku XVII wieku w kamiennym obramieniu. Pomieszczenia na piętrze skrzydła maja układ dwutraktowy – tam znajdują się cele zakonne.
Drugi wirydarz jest zdecydowanie mniejszy, ma kształt wydłużonego prostokąta (krótsze boki: północny i południowy). Zamykające go skrzydła wybudowano w latach 1604–1610, według planów Jana Trevano i przez murarzy: Jana Chrzciciela Petriniego, Jana Chrzciciela i Jakuba, odnowione były w 2. połowie XVII wieku. Wszystkie trzy budowle wokół wirydarza to budowle piętrowe, na planach prostokątów. Od strony południowej stoi kwadratowa baszta, łącząca skrzydło zachodnie i południowe, od strony północnej – prostokątny budynek – dawny nowicjat. Jest to piętrowa budowla, zbudowana na początku XVII wieku, na planie wydłużonego prostokąta, przylegająca prostopadle do wschodniej części skrzydła północnego. Jest połączony z kolistą, dwukondygnacyjną basztą w murze.
W skrzydle zachodnim znajdują się: lokutarz (pokój do rozmów), duży refektarz oraz kuchnia – pomieszczenia mają układ jednotraktowy. W refektarzu ustawione są barokowe ławy i stoły, częściowo naprawiane i wymieniane w XIX i XX wieku, na ścianach zobaczyć można między innymi obrazy przedstawiające sceny z życia św. Norberta oraz ornamentalną polichromią na sklepieniu, wykonaną w 1880 przez artystę Matzego. Na piętrze skrzydeł zachodniego i północnego znajdują się rozmieszczone po dwóch stronach korytarza cele zakonne, w skrzydle południowym natomiast – jeden trakt cel wzdłuż korytarza. W jednym z pomieszczeń we wschodniej części skrzydła północnego zachowane są nieczytelne ślady malowideł ściennych z XVIII wieku. Na zewnętrznych elewacjach skrzydeł, zwieńczonych attykami z dekoracyjnymi wnękami arkadowymi, widać nieregularny układ prostokątnych okien o różnych rozmiarach.
W kolejnych pomieszczeniach klasztoru znajdują się liczne dzieła sztuki – obrazy, rzeźby, rzemiosło artystyczne, pochodzące z różnych epok. W ikonografii tych dzieł pojawiają się przede wszystkim liczne wizerunki świętych – założyciela zakonu, św. Norberta oraz świętych i błogosławionych zakonników, liczne są również przedstawienia Matki Boskiej i portrety. Na obrazach, rzeźbach czy meblach często pojawiają się herby ksieni – fundatorki. Wśród dzieł malarskich pojawia się między innymi typowe dla ikonografii zakonnej przedstawienie Matki Bożej w typie Mater Misericordia, osłaniającej płaszczem zgromadzonych u jej stóp zakonnice i zakonników (wykonane w 1665, wg ryciny H. Wierixa). Spośród rzeźb do najstarszych w zbiorach klasztoru należą: gotycka figura Chrystusa Zmartwychwstałego z około 1380 i gotycki, drewniany krucyfiks z końca XIV wieku. Wśród zabytków rzemiosła artystycznego znajdują się liczne monstrancje (XVII–XVIII wiek), naczynia liturgiczna, relikwiarze i szaty: ornaty, dalmatyki, kapy. Klasztor posiada również archiwum i bogate zbiory biblioteczne, w których zgromadzone zostały ryciny, dokumenty, księgi rachunkowe oraz liczne rękopisy, starodruki, Mszały rzymskie, psałterze, żywoty świętych, iluminowane księgi liturgiczne.
W północne skrzydła dziedzińca i pierwszego wirydarza częściowo wbudowany jest kościół śś. Augustyna i Jana Chrzciciela, którego bryła zdecydowanie góruje nad innymi zabudowaniami.
Założenie klasztorne norbertanek na krakowskim Zwierzyńcu nosi cechy charakterystyczne dla architektury zakonów żebraczych. Choć późniejsze przebudowy nadały mu bardziej nowożytny kształt, wyraźne jest wykorzystanie planu średniowiecznego. Norbertanie zachowywali umiar w dekoracji zewnętrznej bryły swoich świątyń, natomiast zdecydowanie dbali o bogate wyposażenie wnętrza. Ponieważ ich duchowość łączy element kontemplacji z działalnością ewangelizacyjną, dlatego ich kościoły były otwarte dla świeckich wiernych a ikonografia wnętrza miała służyć nauczaniu i ewangelizacji. Dominują w niej przedstawienia Matki Bożej oraz przedstawienia związane z historią zakonu, wizerunki świętych i błogosławionych.
Klasztor i kościół na Zwierzyńcu jest obecnie jednym z lepiej zachowanych norbertańskich obiektów architektonicznych w Polsce i do dziś jest siedzibą sióstr zakonnych i jest miejscem godnym uwagi na mapie historii miasta i krakowskich zabytków sztuki.
Istnieje do dziś wiele legend związanych z historią tego miejsca i liczne tradycje, spośród których najbardziej popularną jest pochód Lajkonika, który odbywa się w czasie oktawy Bożego Ciała a jego trasa przebiega od dziedzińca klasztornego po Rynek Główny. Otoczona legendą jest również jedna z zakonnic – dziś święta Bronisława. Wg legendy w trakcie najazdu tatarskiego grupa zakonnic uciekła szukać schronienia na jednym z pobliskich wzgórz, a jedna z nich – św. Bronisława już nie powróciła do klasztoru i żyła w swojej pustelni w okolicach dzisiejszego Kopca Kościuszki.
Z klasztorem Panien Zwierzynieckich wiąże się też Emaus, zabawa połączona z odpustem w Poniedziałek Wielkanocny. Początkowo uroczystości odpustowe odbywały się przy kościele Najświętszego Salwatora, obecnie wszystko odbywa się wokół klasztoru i wzdłuż ulicy Kościuszki.
Opracowała Katarzyna Zychowicz