Kraków – Stare Miasto
pl. Wszystkich Świętych 5
Obecne zabudowania klasztorne przy kościele św. Franciszka wznoszono w XIV i XV wieku, być może częściowo zużytkowano zabudowania wcześniejsze, powstałe w XIII wieku. Zabudowania wzniesione są z cegły, kamienia łamanego i ciosu, większość jest otynkowana.
Całość tworzą obecnie trzy kompleksy: główny to ten wokół wirydarza, czworoboczny, przylegający do kościoła od jego południowej strony. Drugi - ulokowany jest przy południowo zachodnim narożniku kompleksu głównego, jest nieco mniejszy, ma kształt nieregularnego czworoboku, zamykającego nieduży dziedziniec gospodarczy. Trzecią część stanowią zabudowania na zachód od mniejszego kompleksu i połączone z nimi skrzydłem.
Cztery skrzydła zabudowań wokół dużego, prostokątnego wirydarza budowano od XIV wieku, krużganki ukończono około 1455 roku. W 2. połowie XV wieku przy zachodnim ramieniu od strony wirydarza postawiono kaplicę św. Klary, która została jednak rozebrana w 1. połowie XIX wieku. W latach 1778 - 1782 wykonano nową polichromię krużganków i wstawiono witraże.
Północne ramię krużganków, które przylegało do północnej ściany kościoła zostało zamienione na kaplicę matki Boskiej Bolesnej. W skrzydle wschodnim, na parterze, znajdują się: nowa zakrystia, sień z klatką schodową, rozmównica oraz Kaplica Włoska, obecnie zamieniona na bibliotekę.
Nowa zakrystia powstała w XV wieku jako oratorium, od 1618 została przeznaczona na skarbiec a w 2. połowie XVIII wieku zamieniono pomieszczenie to na zakrystię. Ma plan prostokąta, przykryta sklepieniem klasztornym z podwójnymi lunetami i pokrytym dekoracyjną polichromią z motywami roślinnymi, wykonaną pod koniec XIX wieku pod kierunkiem Wyspiańskiego przez Józefa Mikulskiego i Kazimierza Górskiego. Widzimy tam również dwie postacie - świętych Klarę i Franciszka, namalowanych przez znanego nam już z obrazów oglądanych w kościele, Władysława Rossowskiego.
Idąc dalej, przechodzi się przez niedużą, prostokątną sień do rozmównicy. Przechodząc, mijamy kamienny wczesnobarokowy portal z 1. połowy XVII wieku z tarczą i herbem w zwieńczeniu. Natomiast za rozmównica znajduje się Kaplica Włoska, do której prowadzi profilowany uszaty portal z 1634, fundowany przez krakowskiego mieszczanina Szymona Mutiego, z tablicą z napisem fundacyjnym i kartuszem herbowym w zwieńczeniu.
Została ona zbudowana jako Kaplica Węgierska pod koniec XIV wieku, w połowie XV wieku przebudowana, a pod koniec XVI wieku przekazana Konfraterni włoskiej. W 1594 zamieniono dotychczasowe wezwanie Najświętszej Panny Marii na wezwanie Św. Jana Chrzciciela. W 2. połowie XVII wieku została ponownie przebudowana wg projektów Baltazara Fontany. On jest autorem dekoracji stiukowej na sklepieniu, w której pojawiają się motywy roślinne i główki aniołków. Na ścianie południowej w jej górnej partii umieszczona został rzeźbiona w drewnie gloria promienista z gołębicą Ducha Świętego z około 1700 roku.
W południowym skrzydle znajduje się dawna kaplica św. Eligiusza oraz duża, prostokątna Sala Św. Bonawentury czyli dawny refektarz zimowy. Kaplica Św. Eligiusza powstała na początku XV wieku, jej ściany pokrywa polichromia z 2. połowy XVIII wieku. Natomiast znajdująca się obok, nakryta sklepieniem krzyżowo kolebkowym sala św. Bonawentury jest obecnie użytkowana jako sala widowiskowa.
Skrzydło zachodnie jest podzielone na dwie duże prostokątne sale - sala północna, gdzie kiedyś mieścił się refektarz oraz sala południowa. W Sali północnej znaleziono zachowane fragmenty renesansowej polichromii, datowanej na około 1516 - 1523. Są to trzy medaliony z widocznymi resztkami napisów w otokach na wschodniej ścianie Sali oraz nieczytelne fragmenty na północnej ścianie. Poza tym na ścianie północnej zachowane są fragmenty polichromii barokowej z 2. połowy XVII wieku.
Elewacje zewnętrzne tej części zabudowań są częściowo wzmocnione szkarpami, w górnych kondygnacjach widzimy prostokątne okna, od strony zachodniej - okna są zamknięte półkoliście. Na szczycie, dekorowanym po bokach wolutowymi spływami, ustawione są trzy kamienne posągi - są to trzy personifikacje cnót: Czystość, Miłosierdzie oraz Pokora.
W klasztorze OO. Franciszkanów zachowały się na ścianach gotyckie freski. W zachodnim ramieniu, w pierwszym przęśle zobaczymy późnogotycką dekorację w formie tryptyku, w którym w centrum umieszczony jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, poniżej mniejsze przedstawienie św. Anny z małą Maryją. Całość otoczona jest dekoracyjnym obramieniem kandelabrowym z motywów roślinnych. W drugim przęśle tego ramienia zobaczyć można nieco późniejszą polichromię gotycką, datowaną na 1. połowę XV wieku przedstawiono tam postać Chrystusa w Tłoczni Mistycznej, któremu towarzyszą aniołowie, Bóg Ojciec oraz matka Boska. U dołu tej sceny namalowano trzy mniejsze, ściśle ze sceną górną połączone: Msza Święta, Biczowanie i Cierniem Koronowanie. Całość niesie głębokie treści związane z ofiarą Chrystusa i tajemnicą Eucharystii, a tym co łączy plan górny i plan dolny jest strużka z prasy, w której Chrystus tłoczy sok z owoców, spływająca do kielicha mszalnego, namalowanego poniżej.
Idąc dalej tym skrzydłem, w jego trzecim przęśle zobaczymy gotycką scenę „Stygmatyzacja św. Franciszka” z około połowy XV wieku, a w siódmym - „Zwiastowanie” z 1. połowy XV wieku, ukazane na tle wnętrza, ujęte w późnorenesansowe obramienie.
W północnym ramieniu nad wejściem prowadzącym do kościoła zobaczymy jeszcze jeden fresk, przedstawiające ukrzyżowanego Chrystusa między Łotrami, a przy krzyżu stojącą Matkę Boską i św. Jana. Fresk otoczony jest dekoracyjnym obramieniem.
W krużgankach klasztornych zachowała się również gotycka polichromia, datowana w większości na lata 1436 - 1455. Zachowały się tam fragmenty malowanych na ścianie portretów biskupów krakowskich, ukazanych z tarczami herbowymi na tle dekoracyjnej draperii. Wśród biskupów są przedstawienia m.in. biskupa Nankera z herbem Oksza, biskupa Jana Grota z herbem Rawicz. Nad dawnym wejściem do kaplicy św. Eligiusz fragmenty malowanej walki św. Jerzego ze smokiem. Zachowały się także malowane medaliony z popiersiami męczenników i świętych oraz portretami uczonych i dostojników franciszkańskich, datowane na XV wiek.
Ślady polichromii zobaczyć można również we wschodnim ramieniu - tam na sklepieniu zachowały się fragmenty roślinnej dekoracji. W południowo wschodnim narożniku, również na sklepieniu, zachowane jest siedem słabo czytelnych kartuszy ze scenami alegorycznymi - widzimy tam m.in. Matkę Boską ze św. Janem, okręt płynący morzem, jelenia pijącego ze źródła a także sceny nawiązujące do Męki Pańskiej: m.in. zasłoniętą lampę, otwarty grób czy personifikacje Miłości i Cierpienia.
W ramieniu południowym i wschodnim po stronie okien zachowały się przedstawienia świętych, niektórzy z nich pozostają anonimowi w innych rozpoznajemy: św. Bernardyna ze Sieny, Acursiusa z narzędziami męki (Franciszkanin, ścięty w Marrakeszu w 1. połowie XIII wieku), Adaukta, Ottona. W ramieniu południowym i zachodnim kolejne przedstawienia świętych, tam pojawiają się: Astesanus z Cisalpiny (Franciszkanin, przełom XIII/XIV wieku), Jan Ferus z Moguncji (Franciszkanin), Landulfus z Neapolu (Franciszkanin, teolog, autor traktatu o Niepokalanym Poczęciu, XIV wiek), Jan z Kolonii (Dominikanin, męczennik, XVI wiek), Ludwik z Prus (Franciszkanin, teolog, XV wiek), Wilhelm Varro (Anglik, był mistrzem bł. Jana Dunsa Szkota, XIII wiek), Henryk Helmisius (Niemiec, Franciszkanin, XVI wiek), Hugon z Castro (Włoch, Franciszkanin, teolog, XIV wiek), Stefan Brulefer (XV wiek), Gilermus (Franciszkanin konwentualny, XV wiek).
Galeria portretów biskupich powstawała w klasztorze przez kolejne stulecia. Według legendy, jej początki są związane z kanonizacją św. Stanisława Szczepanowskiego, która odbyła się w 1253 a biorący w niej udział posłowie polscy podjęli zobowiązanie, że każdy kolejny krakowski biskup ordynariusz krakowski, by upamiętnić tą kanonizację wyśle do bazyliki w Asyżu swój portret. Umowa ta uległa zmianie, i prawo do portretów przejął krakowski klasztor. Pierwsze portrety były malowane bezpośrednio na ścianach, metodą freskową - powyżej wspomniano już o zachowanych freskowych portretach biskupów, których było ponad trzydzieści a zachowało się do dziś trzynaście. We wschodnim ramieniu krużganków umieszczone są portrety wykonane na deskach, a w ramieniu południowym i w kaplicy Włoskiej - portrety malowane na płótnie. Wśród nich znajdują się: późnogotycki obraz św. Stanisława biskupa, z postaciami fundatorów klęczącymi u dołu datowany na około 1490; siedem renesansowych portretów, na których biskupi ukazani są w pozycji stojącej na tle arkady i zasłony, są tam m.in. portrety: biskupa Piotra Tomickiego z herbem Łodzia, obraz z 1. połowy XVI wieku, namalowany przez Stanisława Samostrzelnika lub w jego warsztacie, prymasa Polski, Piotra Gamrata, z herbem Sulima, powstały w 2. połowie XVI wieku, biskupa Samuela Maciejowskiego z herbem Ciołek, datowany na koniec XVI wieku, biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego z 3. ćwierci XVI wieku, biskupa Piotra Myszkowskiego, z 2. połowy XVI wieku, biskupa Jakuba Zadzika, namalowany w 1. połowie XVII wieku oraz biskupa Kajetana Sołtyka, portret malowany przez Franciszka Smuglewicza w XVIII wieku i kardynała Adama Sapiehy, malowany po 1946 przez Fryderyka Pastucha.
Historia krakowskiego kościoła i klasztoru OO. Franciszkanów jest długa i burzliwa, był kilkakrotnie niszczony i rozbudowywany, a jego pierwotny wygląd od lat budzi spory i kontrowersje wśród badaczy. Kryje w sobie mnóstwo wspaniałych przykładów sztuki średniowiecznej, nowożytnej i nowoczesnej. W 1908 kościół był ponownie konsekrowany, ponieważ zaginęły dokumenty poświadczające jego wcześniejszą konsekrację, a w 1920 jako jeden z pierwszych wśród krakowskich świątyń otrzymał godność bazyliki mniejszej.