ul. Kościuszki 88
Zwierzyniec i Półwsie Zwierzynieckie należą do najstarszych podkrakowskich osad. Siostry Norbertanki nazywane Pannami Zwierzynieckimi od stuleci do 1910 były gospodarzami tego terenu. Zorganizowały całe zaplecze gospodarcze, założyły tutaj szkołę i szpital.
W dzielnicy dominuje kościół śś. Augustyna i Jana Chrzciciela malowniczo położony wraz z klasztorem Norbertanek na cyplu obronnym, tuż nad Wisłą. Kościół i klasztor zostały ufundowane przez małopolskiego możnowładcę, Jaksę Gryfitę z Miechowa (on też sprowadził i osadził na zwierzyńcu norbertanki). Przez lata swojego istnienia całe założenie przechodziło wiele zmian, niszczone i odbudowywane, zmieniało swój kształt i wystrój.
Budowę kościoła rozpoczęto przed 1176, konsekracji dokonał prawdopodobnie w 1181 krakowski biskup Gedka. Od lat dziewięćdziesiątych XII wieku kościół był świątynią norbertańską.
Pierwotnie była to romańska świątynia z wieżą (wieża spalona w 1225), prawdopodobnie częściowo drewniana, w pozostałej części z ciosów kamiennych, których pozostałości do dziś zachowane tylko w murach obecnej krypty. W 1241 zarówno kościół jak i klasztor zostały zniszczone przez Tatarów i opuszczone - zakonnicy przenieśli się wówczas do kościoła św. Salwatora a powrócili po odbudowie w latach 1255 – 1259. Kościół odbudowany został jako orientowana świątynia późnoromańska, murowana z cegły (pojawia się występujący w Polsce w XIII wieku wątek ceglany – wątek wendyjski) i otynkowana a z pierwszej romańskiej świątyni nie pozostało wiele. Po tej odbudowie była niszczona ponownie w kolejnych najazdach tatarskich w latach 1260 i 1287, a także w czasie oblężenia miasta przez wojska Maksymiliana Habsburga (pożary w 1527 i w 1587) oraz w czasie potopu szwedzkiego, w latach 1655 – 1666. Zagrożenie niosło również kilkakrotnie bliskie sąsiedztwo z Wisłą – straty spowodowały wylewy w latach 1527, 1736 i 1813.
Obecny wygląd świątynia zawdzięcza kolejnym przebudowom, a jedną z bardziej znaczących była przebudowa w latach 1595 – 1604. Wprowadzono wówczas wiele istotnych zmian – wydłużono prezbiterium, lekko podwyższono ściany, podwyższono posadzkę i obniżono wieżę. Ważną zmianą było zasklepienie nawy i prezbiterium, powiększono okna, dodano szkarpy i schodkowe szczyty od wschodu i zachodu. Wykonano również nowe wyposażenie wnętrza – ołtarze, stalle, ambony i ławki.
Kolejne większe prace remontowe prowadzono przy kościele po zniszczeniach potopu szwedzkiego, w latach 1657 - 1665. Pracami kierowały ksienie Dorota Łukowska oraz Anna Zapolska. W 1666 pokryto kościół dachówką.
W latach 1775 – 1779, z inicjatywy ksieni Magdaleny Otfinowskiej i pod kierunkiem ks. Sebastiana Sierakowskiego, przeprowadzono gruntowny remont prezbiterium i zakrystii, wymieniono wyposażenie oraz podwyższono wieżę północną.
Zewnętrzna bryła kościoła, w wyniku kolejnych zmian na przestrzeni epok, ma dziś cechy budowli późnogotyckiej i późnorenesansowej. Wnętrze natomiast ma charakter zdecydowanie barokowy i klasycystyczny.
Elewacje zewnętrzne kościoła od strony zachodniej i południowej zostały częściowo przesłonięte zabudowaniami klasztoru. Wschodnia i zachodnia elewacja są zwieńczone wysokimi trójkątnymi szczytami schodkowymi ze sterczynami, w szczycie wschodnim na środkowej sterczynie zobaczyć możne płaskorzeźbiony wizerunek św. Augustyna. W przyziemiu ścian widać kamienny cokół, w zachodniej części elewacji północnej widoczne są późnoromańskie fragmenty muru z XIII wieku.
Od strony północnej kościoła, przy zachodnim końcu nawy (pierwotne wejście do kościoła), stoją prostokątna wieża oraz zakrystia z przedsionkiem, która częściowo przylega do ściany nawy i do ściany prezbiterium. Pierwotnie wieża stała od strony zachodniej, ale została ona wtopiona w północne skrzydło klasztoru przy pierwszym wirydarzu. Nową wieżę wzniesiono przy zachodnim końcu nawy kościoła, przy częściowym wykorzystaniu trzynastowiecznego muru, z inicjatywy ksieni Doroty Kątskiej w 1613 roku. W 2. połowie XVIII wieku została ona podwyższona i nakryta hełmem wykonanym wg projektu księdza Sebastiana Sierakowskiego. Wieża stoi na planie kwadratu, jest murowana z cegły i otynkowana, w przyziemiu znajduje się kruchta. Elewacja wieży podzielona jest gzymsami na trzy kondygnacje a jej hełm o konstrukcji stolcowej, ma formę czterospadowego daszku z lukarnami i cebulastym zwieńczeniem.
Część zachodnia zakrystii pochodzi prawdopodobnie z XIII wieku, natomiast część wschodnia – nieco szersza, została wzniesiona prawdopodobnie na początku XVIII wieku, w trakcie rozbudowy. Przy przęśle środkowym, między szkarpami, w XVIII wieku dostawiono niedużą prostokątną przybudówkę, w której znajdują się schody prowadzące na chór muzyczny.
Wnętrze świątyni tworzą czteroprzęsłowa nawa i trzyprzęsłowe prezbiterium, zamknięte prostą ścianą z dwoma wysokimi oknami. Nawa jest nieznacznie wyższa i szersza od prezbiterium, są od siebie oddzielone półkolistym łukiem tęczowym.
Sklepienia kościoła pochodzą zapewne z czasu przebudowy w 1604 – w prezbiterium jest to sklepienie kolebkowe z lunetami, w nawie: kolebkowo – krzyżowe o przęsłach rozdzielonych szerokimi gurtami, pod chórem: beczkowe z lunetami a w kruchcie kolebkowe.
Pierwotnie głównym i jedynym portalem był późnoromański portal od nawy z kruchty pod wieżą północną, pochodzący z 2. połowy XIII wieku, kamienny, zachowany częściowo – portal zamknięty półkoliście, uskokowe węgary ze zwieńczonymi gzymsem parami kolumienek z pączkowymi kapitelami. Wtórny otwór wejściowy pochodzi prawdopodobnie z początku XVII wieku i jest zamknięty wielobocznie. W kruchcie pod wieżą znajduje się obecnie krucyfiks późnogotycki z około 1500, przeniesiony tam z łuku tęczowego w 1877 roku.
W prezbiterium wyraźne są ślady późnorenesansowych podziałów ścian z początku XVII wieku: jońskie kapitele pilastrów z herbem Brochwicz i literami DKXZ odnoszącymi się do ksieni Doroty Kątskiej. Duże znaczenie dla obecnego wyglądu tej części świątyni miała przebudowa w 2. połowie XVIII wieku, przeprowadzona wg projektów ks. Sebastiana Sierakowskiego. W dolnej części ścian wprowadzono wówczas nową artykulację – podziały tworzą klasycystyczne pilastry oraz kolumnada wspierająca belkowanie i balustradę obiegająca wokół prezbiterium. Zarówno pilastry jak i kolumnada są wykonane z barwionego stiuku ze złoconymi jońskimi kapitelami, na fryzie belkowania umieszczone są cytaty z Pisma świętego. By upamiętnić przebudowę nad którą czuwała ksieni Magdalena Otfinowska, na ścianie północnej umieszczono kamienną tablicę inskrypcyjną, a na ścianie południowej – medalion z herbem Gryf pod dekoracyjną girlandą. Zostało wówczas wykonane nowe wyposażenie prezbiterium, również według projektu księdza Sierakowskiego. Ołtarz główny, wykonany z barwionego stiuku, w jego dolnej części – sarkofagowa mensa wsparta na orlich szponach, jest ozdobiona mosiężnymi głowami aniołów, pilastrami i maskami oraz monogramem ksieni Magdaleny Otwinowskiej. W niszy ołtarzowej umieszczone zostało malowidło ścienne: „Św. Jan Chrzciciel na puszczy”, wzorowane na obrazie Rafaela, wykonane w 1876 przez Władysława Łuszczkiewicza. Artysta ten jest również autorem obrazu w zwieńczeniu ołtarza, przedstawiającego święta Elżbietę. W bocznych niszach natomiast znajdują się dwie kamienne płaskorzeźby z około 1777, przedstawiające sceny z życia św. Jana Chrzciciela, których autorstwo jest przypisywane Mateuszowi Szepcie. Pomiędzy kolumnami ustawione są stalle z rzeźbionym herbem Gryf na oparciach, a ponad fotelami wiszą drewniane, owalne płaskorzeźbione medaliony z popiersiami świętych, błogosławionych lub zmarłych w opinii świątobliwości norbertanów (Norberta, Ludolfa z Ratzeburga, Bronisławy, Gilberta z Neuffontaines, Fryderyka z Hallum, Petroneli i Porcji, Krystyny, Ewermoda z Ratzeburga, Marciny, Hildegundy), które również prawdopodobnie zostały wykonane przez Mateusza Szeptę.
Nad wejściem z prezbiterium do zakrystii warto zwrócić uwagę na barokowe portale z 1. połowy XVII wieku, wykonane z czarnego marmuru, profilowane, z niewielkimi uchami. Umieszczone w nich zostały drzwi klasycystyczne z 1777, z płycinami i monogramami Ksieni Magdaleny Otwinowskiej w wieńcach, wykonane przez stolarza Michała Łagowskiego. W zakrystii natomiast przyciągają wzrok meble rokokowe, wykonane około 1776 przez stolarzy Michała Łagowskiego i Józefa, intarsjowane we wzory geometryczne z powtarzającym się przedstawieniem Chrystusa Ukrzyżowanego oraz wizerunkiem świętego Norberta, z herbem Gryf i Odrowąż oraz literami MOXZ ksieni Magdaleny Otwinowskiej.
Ściany nawy dzielone są zdwojonymi, toskańskimi pilastrami, na których oparte przełamujące się belkowanie, z ustawionymi na przekłamaniach nad pilastrami posągami stojących aniołów. Pomiędzy pilastrami znajdują się płytkie, półkoliste arkadowe wnęki, których ściany pokrywa stiukowa dekoracja z 2. połowy XVIII wieku - girlandy owocowo kwiatowe, podtrzymywane przez pary puttów siedzących na konsolach w kluczach arkad.
Pilastry oraz sklepienia nawy i prezbiterium pokrywają neorenesansowe malowidła ścienne. Wykonane w 1877, przez Franciszka (?) Matzke, z inicjatywy ksieni Norberty Kossakowskiej. Na pilastrach pod łukiem tęczowym namalowany jest ornament kandelabrowy, w nawie - wić roślinna. Na sklepieniach malowane wzory geometryczne akcentują podziały, pola natomiast wypełnia gęsta wić roślinna. W prezbiterium umieszczono owalne medaliony z malowanymi przedstawieniami scen biblijnych: wniebowzięcia Marii oraz Przemienienia Pańskiego, wykonanych wg obrazów Rafaela. W lunetach umieszczono również medaliony z malowanymi przedstawieniami świętych i błogosławionych norbertańskich: Bronisławy, Rikvery, Adriana i Jakuba w prezbiterium oraz Porcji, Gertrudy, Ludolfa i Hermana Józefa w nawie.
W ostatnie przęsło od strony zachodniej wbudowana jest kaplica – oratorium, a nad kaplicą chór zakonny. W kaplicy zobaczyć można między innymi kolumnowy ołtarz, złożony z elementów barokowych z około połowy XVIII wieku i elementów dziewiętnastowiecznych, z rzeźbionym krucyfiksem z XVIII wieku i barokowy obraz z XVIII wieku z przedstawieniem świętego Norberta. Chór zakonny - wsparty na dwóch arkadach i oddzielony od nawy oszkloną kratą z 1905, o motywach secesyjnych i neogotyckich, wykonaną przez Adama Staszczyka. Nad arkadami chóru również dekoracyjne, stiukowe girlandy. Nakryty jest sklepieniem kolebkowo – krzyżowym, na sklepieniu: neorenesansowe malowidła datowane na 1877 i wykonane przez Franciszka (?) Matzkę, przedstawiające świętych i błogosławionych zakonników wśród ozdobnych roślinnych splotów (między innymi święci i błogosławieni Richard, Aurelia, Fryderyk). Podłoga chóru ozdobiona jest motywem gwiazd, z kartuszem herbowym Brochwicz i literami MZKXZ ksieni Zofii Kątskiej. Wyposażenie chóru odnawiane było w 2. połowie XX wieku – jednym z piękniejszych jego elementów jest barokowy ołtarz z 1. połowy XVIII wieku, w którym umieszczony jest późnogotycki obraz z początku XV wieku, z przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Piekarskiej, malowany na desce. Przy ścianach ustawione są wczesnobarokowe stalle z 2. połowy XVII wieku, z malowanymi scenami Męki Pańskiej na zapleckach. Zobaczyć można tam również późnogotycki krucyfiks (XV/XVI wiek), barokowe obrazy - min. przedstawienie św. Norberta z widokiem krakowskiego klasztoru norbertanek (połowa XVII wieku) i „Drzewo zakonu norbertanów” z początku XVIII wieku oprawione w rzeźbioną, rokokową ramę, a także, zamurowany obecnie, późnoromański portal z 2. połowy XIII wieku – półkolisty, w profilowanym obramieniu oraz dwa kamienne, prostokątne portale z 1. połowy XVI wieku.
W wejściu z chóru zakonnego do kapitularza przyciąga uwagę krata barokowa – kuta w 1735, zdobiona dekoracyjnymi rozetkami. Warto również zwrócić uwagę na drzwi – w kapitularzu: wczesnobarokowe, w wejściu z krużganka na korytarz skrzydła oraz z korytarzyka na chór zakonny: barokowe, intarsjowane, pochodzące z 1. połowy XVIII wieku.
Pod chórem zakonnym znajdują się prostokątne wejścia – północne, do kruchty i południowe - do klasztoru, z zamocowaną późnorenesansową kratą z początku XVII wieku. Tam również, w ścianie zachodniej, zobaczyć można dwa barokowe portale z około 1728, prowadzące do tzw. spowiednic, drewniane, ujęte kanelowanymi pilastrami z wolutowymi zwieńczeniami. We wnęce pod chórem ustawiono też późnorenesansowy posąg Jaksy, fundatora, ze śladami polichromii.
W nawie ustawione jest sześć ołtarzy z 1. połowy XVIII wieku, poddanym niewielkim przeróbkom w XIX i XX wieku. Są to ołtarze jednokondygnacyjne, o sarkofagowych mensach, z kanelowymi pilastrami i ukośnie ustawionymi kręconymi jońskimi kolumnami, a na belkowaniu mają odcinkowe faliste naczółki z wolutowo wyciętymi zwieńczeniami. Dwa ołtarze są ustawione przy tęczy: jeden, z „Wizją bł. Bronisławy” w scenie głównej (obraz sygnowany, Wojciech Eliasz, 1849), w zwieńczeniu: Św. Jacek. Na tym ołtarzu ustawiony późno klasycystyczny relikwiarz św. Bronisławy wykonany z brązu (sygnowany Henryk Kossowski, 1840), drugi ołtarz – z przedstawieniem Immaculaty (sygnowany Teresa Oborska, 1893) i „Wizją świętego Hermana Józefa w zwieńczeniu” (jako autora wskazuje się Władysława Łuszczkiewicza). W pozostałych ołtarzach umieszczone są min. obrazy: „Święty Augustyn nadający regułę zakonną św. Norbertowi”(1. połowa XVIII wieku), „Święty Jan Nepomucen” (około połowy XVIII wieku). Spośród sprzętów wyposażenia kościoła warto zwrócić uwagę na neorenesansową ambonę, wykonaną w 1876 przez Jana Tombińskiego i Władysława Eliasza (wzorowana na ambonie z katedry wawelskiej) oraz na barokową chrzcielnicę z 2. połowy XVII wieku, wykonaną z czarnego marmuru. Poza tym, w kruchcie pod wieżą znajduje się barokowa kropielnica, również wykonana z czarnego marmuru, a w przedsionku zakrystii: barokowy lawaterz, marmurowy, mający formę zamkniętej muszlową konchą niszy, ujętej w architektoniczne obramienie z wolutami, zwieńczony jest wolutowym kartuszem z herbem Nieczuja i literami ZUXZ ksieni Zofii Urbańskiej. W kościele ustawione są trzy konfesjonały, które powstały w XVIII lub w 1. połowie XIX wieku, mają cechy barokowe.
Wszystkie okna w kościele są zamknięte półkoliście, w profilowanych obramieniach z kamiennymi wspornikami u nasady, ale większość okien od strony północnej jest zamurowana. W ścianach północnej i południowej nawy znajdują się po dwa nieduże koliste okienka. Pod chórem znajdują się dwa okna tzw. komunne do kaplicy – oratorium, nieduże, mają kształt leżących prostokątów, zdobione są dekoracją stiukową: girlandami z liści laurowych i główkami aniołków. W oknach tych zamocowane – kraty regencyjne z 1728 fundowane przez ksienie Zofię Kątską a ponad oknami umieszczono w 2. połowie XVIII wieku owalne medaliony wykonane ze stiuku, na których umieszczony dwa wizerunki: wizerunek zakonnicy – prawdopodobnie jest to ksieni Magdalena Otfinowska oraz duchownego (jest to proboszcz Wacław Tworkowski lub ks. Sebastian Sierakowski, jezuita, który pracował między innymi przy przebudowie prezbiterium).
Obok wejścia głównego – od ulicy Kościuszki – wbudowano płytę poświęconą papieżowi Janowi Pawłowi II, upamiętniającą jego pobyt w 1979.
Opracowała Katarzyna Zychowicz