Kościół pod wezwaniem św. Barbary
Plac Mariacki
Między Placem Mariackim a Małym Rynkiem, stoi Kościół św. Barbary, nieco ukryty wśród zabudowań pierzei Małego Rynku, lekko przesłonięty przez dominujący wysokością kościół Mariacki i według starych podań zbudowany z tego, o pozostało po jego budowie.
W miejscu, gdzie dziś stoi kościół św. Barbary i na całym otaczającym go placu, kiedyś znajdował się parafialny cmentarz. Świątynię wzniesiono w 1. połowie XIV wieku, jej fundatorem był Mikołaj Wierzynek – krakowski kupiec i bankier, królewski rajca i generalny zarządca królewskiego dworu. Wierzynek zasłynął dzięki wydanej w połowie XIV wieku wystawnej uczcie dla gości króla Kazimierza Wielkiego, a w Rynku Głównym nazwano jego imieniem jedną z restauracji.
Wierzynek w 1. połowie XIV wieku ufundował budowę kostnicy przy parafialnym cmentarzu kościoła Mariackiego. W latach 1394 – 1399 powstała w tym miejscu kaplica, która otrzymała wezwanie Św. Barbary – świętej dziewicy i męczennicy żyjącej na przełomie III i IV wieku. Kaplica została częściowo wzniesiona z murów pozostałych po kostnicy (trzy wschodnie przęsła kościoła) a przy jej budowie prawdopodobnie brał udział budowniczy z Pragi, Mikołaj Werner, który był jednym z budowniczych kościoła Mariackiego.
W kaplicy głoszono – przesunięte z kościoła Mariackiego – kazania w języku polskim i odprawiano nabożeństwa dla istniejących przy kościele bractw. Podczas obrad sejmu w Krakowie (1 XI 1536 – 10 III 1537), na prośbę posłów i za zgodą senatorów, król Zygmunt I nakazał przeniesienie kazań polskich do dużego kościoła Mariackiego, a niemieckich do małego kościoła św. Barbary.
Przez kolejne stulecia kościół zmieniał swój wygląd – kilkakrotnie zniszczony i odnawiany. Zewnątrz zachował czternastowieczny, gotycki wygląd i charakter – wnętrze natomiast zostało gruntownie przebudowane w epoce nowożytnej.
Jezuici przybyli do Krakowa z Włoch w połowie 1579, najpierw uzyskali pozwolenie na prowadzenie działalności duszpasterskiej przy kościołach św. Szczepana i św. Macieja. W 2. połowie XVI wieku, dzięki przychylności króla Stefana Batorego, otrzymali kościół św. Barbary, gdzie do tego momentu gospodarzami byli księża mansjonarze. W 1583 kościół został uroczyście przekazany jezuitom, którzy od razu rozpoczęli intensywne prace przy odnowie kościoła i jego wyposażenia. Planowana była rozbudowa domu profesorów (autorem projektu rozbudowy był jezuicki architekt Józef Briccio, znany dziś głównie jako współautor katedry lubelskiej) dlatego też rozpoczęto starania o stopniowy wykup sąsiednich terenów. Projekt Briccia nie został jednak zrealizowany. Ale w 1583 zakupiono kamienice obok kościoła oraz dom na rogu Małego Rynku i ul. Siennej, w 1609 dokupiono jeszcze dom sąsiedni – i na początku XVII wieku przebudowano je na dom zakonny. Do oficyny jednej z trzech zakupionych kamienic przeniesiono zakrystię, która powstała prawdopodobnie równocześnie z kościołem a do tego momentu była umieszczona po północnej stronie kościoła, obok bramki cmentarnej. W 1613 zbudowano już nową zakrystię, po stronie południowej kościoła.
Jezuici mieli wiele planów i projektów na rozbudowę kościoła św. Barbary – nie wszystkie spotykały się jednak z akceptacją władz. W latach 1605 – 1609 dobudowano dwie kaplice, w latach 1613 – 1615 kolejne trzy, umieszczone na piętrze. W 1610 zbudowano cztery krypty grobowe pod prezbiterium, w 1633 – dalsze cztery pod nawą. W 1687 dobudowali od strony wschodniej absydę i wykonali nowe sklepienie, o około 2 metry wyższe od starego. Podniesiono też dach, a także odnowiono częściowo elementy wystroju wnętrza - rozpoczęto budowę nowego ołtarza głównego, naprawiono balkony, oraz dokończono budowę organów. W 1684 przebudowano zakrystię. W latach 1687 – 1693 wykonano barokowy wystrój wnętrza, zaprojektowany być może przez jednego z księży i kaznodziejów kościoła św. Barbary Jana Delamarsa – wystrój ten nie zachował się a kolejna, barokowa przebudowa wnętrza miała miejsce w 2. połowie XVIII wieku. Wtedy to, w latach 1764 – 1767 wykonano lustrzane okna, malowidła na sklepieniu kościoła i kaplicy Matki Boskiej Bolesnej.
W 1773 decyzją papieża Klemensa XIV, nastąpiła kasata zakonu Jezuitów na całym świecie. W Polsce majątki pojezuickie przejmowała Komisja Edukacji Narodowej – kościół św. Barbary został przekazany przez KEN księżom mansjonarzom. Przez kolejne lata kościół wielokrotnie zmieniał gospodarzy – od 1775 opiekowała się nim Kongregacja Kupiecka, w 1780 KEN wydał decyzję, by w budynku zakonnym utworzyć szpital akademicki, po niedługim czasie przeniesiony do klasztoru karmelitów. Kiedy pod koniec XVIII wieku Kraków znalazł się pod panowaniem austriackim, zgodnie z decyzją rządu austriackiego dom zakonny i kościół zostały przekazane Kanonikom Regularnym Stróżom Świętego Grobu Jerozolimskiego – czyli księżom bożogrobcom z Miechowa. Bożogrobcy utworzyli tam szkołę, a od 1817 powstało tam Liceum św. Barbary. W 1835 szkołę zlikwidowano, a dom pojezuicki zamieniono w wojskowe kwatery – przez kolejne siedem lat istniała tam Milicja Krajowa. Około połowy XIX wieku po raz kolejny zabudowania te zmieniły swoją funkcję – od 1842 istniała tam bursa dla studentów.
W 1814 zakon jezuicki został na nowo powołany do życia przez papieża Piusa VII, a krakowscy jezuici rozpoczęli starania o odzyskania kościoła – w 1875 znów powrócili oni tam, jako gospodarze. Rozpoczęli też starania o wykupienie na własność zabudowań domu zakonnego - kiedy w 1908 uzyskali prawo do własności, szybko przystąpili do jego przebudowy. W 1910 uzyskali również prawo do własności kościoła św. Barbary, i w ciągu następnego dziesięciolecia przeprowadzili jego odbudowę.
W 1897 kościół został gruntownie odrestaurowany pod kierunkiem krakowskiego architekta Tadeusza Stryjeńskiego, w latach 1913 – 1919 dokonano częściowej wymiany cegły i okładziny szkarp. 28 III 1931 kościół św. Barbary został uznany za zabytek, a od 1947 status budowli zabytkowej uzyskał też dom zakonny jezuitów. W XX wieku przy kościele i klasztorze rozpoczęto badania archeologiczne. W 1962 w czasie badań prowadzonych przez Katedrę Architektury Polskiej Politechniki Krakowskiej odkryto mury pierwotnej budowli trójprzęsłowej z 1. połowy XIV wieku, identyfikowane z kostnicą fundowaną przez Wierzynka w 1338 roku.
Kościół św. Barbary to budowla gotycka o przekształconym, barokowym wnętrzu. Zbudowany z cegły, na planie wydłużonego prostokąta, z absydą zamykającą prezbiterium. Na zewnątrz od stron północnej i zachodniej bryłę kościoła opinają dwuskokowe szkarpy, a w fasadzie szkarpa została ustawiona na jej osi. Fasada zwieńczona jest dość stromym, trójkątnym szczytem, w którym widzimy dwie płytkie, wydłużone wnęki zamknięte ostrym, gotyckim łukiem, a w nich małe otwory okienne. Profilowany, gotycki portal w fasadzie kościoła pochodzi z przełomu XIV i XV wieku, zamknięty jest łukiem trójlistnym ściętym. W czasie budowy Kaplicy Ogrojca został nieco zmniejszony.
Budowla jest nakryta dwuspadowym dachem z późnobarokową wieżyczką na dzwony, zaprojektowaną prawdopodobnie przez Franciszka Placidiego w 2. połowie XVIII wieku. Wieżyczka ta jest ośmioboczna, w dolnej części opięta pilastrami, a w zwieńczeniu nieduża kopułka.
Od strony północnej do ściany kościoła przylega nieduży, ceglany dwukondygnacyjny budynek na planie prostokąta. To budynek dawnej bramy cmentarnej z okrągłą wieżyczką schodkową, który powstał w 1. połowie XVII wieku w wyniku przebudowy gotyckiej zakrystii i skarbca. Następnie, przy ścianie północnej widzimy małą przybudówkę oraz dwie kaplice: Kaplica Imienia Jezus oraz Kaplica Matki Boskiej Bolesnej.
Kaplica Matki Boskiej Bolesnej została zbudowana w 1608 z fundacji Katarzyny Kotlickiej i Kaspra Pauliego jako kaplica grobowa. Wzniesiona z cegły, otynkowana i nakryta kopułą na rzucie elipsy. Jest otwarta do nawy kościoła szeroką, półkolistą arkadą. Najpierw otrzymała wezwanie św. Anny, w 1. połowie XVIII wieku wstawiono do niej nowy ołtarz z Pietą. W XVIII wieku przeniesiono tam szczątki świątobliwej Barbary Lang – córki wójta krakowskiego, która zasłynęła z wielkiego, hojnego serca i gorliwej pobożności.
Kaplica Imienia Jezus oraz śś. Jerzego, Marcina, Małgorzaty i Katarzyny – wzniesiona w latach 1605 – 1608, w stylu manieryzmu jako grobowa kosztem Jerzego Wiechowicza (Więckiewicza), kupca krakowskiego i Marcina Razika (Rayzika); konsekrowana została w 1609, w 1741 podwyższono dach i pokryto dachówką w miejsce gontu. Podczas odnawiania w 1913 pod kierunkiem architekta Tadeusza Stryjewskiego, wymieniono dolne partie okładziny elewacji. Ceglana, prostokątna. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym. Elewacje północna i wschodnia pokryte okładziną ciosową, północna ujęta w pilastry, zwieńczona belkowaniem ze zdwojoną attyką. Na osi elewacji północnej portal zamknięty półkoliście o boniowanych węgarach, zwieńczony gzymsem wpartym na konsolach; po bokach dwa owalne okienka z ozdobnymi, renesansowymi kratami. W górnej części elewacji pięć kartuszy z gmerkami oraz herby Korwin, Jastrzębiec, motywy piszczeli i tablica z napisem odnoszącym się do fundacji. Dach pulpitowy, kryty blachą.
Dalej widzimy prostokątną przybudówkę z klatka schodową, prowadzącą na chór muzyczny. W jej północnej elewacji zobaczyć można piękny, profilowany portal późnogotycki, datowany na początek XVI wieku, zamknięty łukiem w kształcie tzw. Oślego grzbietu. Od zachodu do kościoła dobudowana jest kaplica cmentarna zwana Ogrojcem. od strony południowej przylegają do ściany kościoła zabudowania klasztorne i wchodząca w ich obręb zakrystia. Na zewnętrznych ścianach kościoła widnieją liczne epitafia, pochodzące z XVI - XVIII wieku, min. renesansowe epitafium Jerzego Pipana z 2. połowy XVI wieku, z rzeźbioną półpostacią zmarłego i zwieńczeniem dekorowanym rozetami czaszek wołów oraz inne: późnorenesansowe w formie półkolistej arkady ujętej w pilastry, zwieńczonej gzymsem, powstałe w 2. połowie XVI wieku.
Kaplica cmentarna, zwana Ogrojec, którą mijamy wchodząc do kościoła, zbudowana została na przełomie XV i XVI wieku, umiejscowiona pomiędzy środkową a północno - zachodnią szkarpą fasady kościoła. Ustawiona na planie sześcioboku, podzielona jest na dwa przęsła, sklepione krzyżowo żebrowo z pięknymi, dekoracyjnie rzeźbionymi zwornikami, na których zobaczyć można min. symbole śmierci – piszczele, czaszkę oraz Arma Christi, czyli narzędzia męki Pańskiej. Na zewnątrz kaplica otwiera się trzema profilowanymi arkadami o łukach ostrych. Tam również pojawia się dekoracja rzeźbiarska – motywy roślinne na archiwoltach, ozdobne pinakle na szczytach arkad. Ogrojec to dziś jedno z najpiękniejszych dzieł późnego gotyku w Polsce, wg niektórych badaczy, twórcą projektu mógł być Wit Stwosz lub jeden z jego uczniów. Dach nakrywający kaplicę został wykonany w 1 połowie XX wieku, wg projektu Franciszka Mączyńskiego. W kaplicy tej odprawiano msze święte za zmarłych, a raz w roku krakowskie Bractwo Męki Pańskiej urządzało uroczystą procesję do Ogrojca. Pod kaplicą znajduje się rodzinny grobowiec fundatora Ogrojca.
Część południowa kaplicy jest używana jako kruchta kościoła. W części północnej podziwiać można dzieło średniowiecznej rzeźby – kamienną grupę figur, ustawionych przed mensą ołtarzową, tworzących scenę Chrystusa w Ogrójcu z trzema apostołami. Autor dzieła pozostaje anonimowy, badacze przypisują je nieznanemu artyście z kręgu Wita Stwosza. W tle widzimy późnogotycką polichromię – scenę Pojmania Jezusa. Malowidło, datowane na początek XVI wieku zostało odkryte na początku XX wieku.
Wnętrze kościoła św. Barbary to jedna, prostokątna nawa, dzielona na pięć przęseł, sklepiona kolebkowo z lunetami. Część ołtarzowa kościoła jest wyższa o jeden stopień od poziomu nawy. W absydzie zamykającej prezbiterium umieszczono dwa okna zamknięte półkoliście, w których umieszczono współczesne witraże, pochodzące z 1. połowy XX wieku, przedstawiające Najświętsze Serce Pana Jezusa i Niepokalane Serce Najświętszej Maryi Panny. W ścianie południowej kościoła okna są ślepe, wypełnione zwierciadłami ujętymi w ramy imitujące stolarkę.
Wystrój i wyposażenie wnętrza pochodzą z okresu barokowej przebudowy. Polichromia została wykonana przez czeskiego artystę Piotra Franciszka Molitora w 1765, z XVIII wieku pochodzi też większość ołtarzy w kościele.
Malowidła wykonano techniką suchego fresku na podmalówce, w późniejszym czasie były częściowo przemalowane i uzupełniane innymi farbami (temperą) a w XX wieku kilka razy odnawiane. Kolejne pola są pooddzielane gipsowymi listwami, w nich malowane są pojedyncze postaci i bardziej rozbudowane sceny, tworzące bogaty program ikonograficzny, pozostający w ścisłym związku z duchowości i historią zakonu jezuitów. kolorystyka jest jasna, stonowana, z przewagą błękitów i różu i dobrze uzupełnia jasne wnętrze kościoła.
W absydzie widzimy hierogram Chrystusa, otoczony adorującymi aniołami i stojących obok: Mojżesza i proroków, papieży, biskupów i monarchów. Na kolejnych przęsłach sklepienia nawy, licząc od strony prezbiterium widzimy: przęsło pierwsze – tam Matka Boska z Dzieciątkiem trzymającym hierogram Chrystusa, otoczeni przez aniołów – w polu środkowym, po bokach stiukowe muszle a w polach bocznych czterech świętych Hieronim, Augustyn, Tomasz z Akwinu, Cyryl; przęsło drugie - w polu środkowym piękna scena Apoteoza patronki kościoła, św. Barbary, po bokach stiukowe korony ze skrzyżowanymi mieczami i gałęziami palmowymi a w polach bocznych cztery święte męczennice: Katarzyna, Agata, Agnieszka, Apolonia; przęsło trzecie - w polu środkowym: Apoteoza św. Ignacego Loyoli, po bokach stiukowe panoplia, a w polach bocznych cztery personifikacje kontynentów, w lunetach natomiast hierogram Chrystusa unoszony przez anioły i adorowany przez monarchów. W polu środkowym przęsła czwartego ukazana jest Apoteoza św. Franciszka Ksawerego, w polach bocznych natomiast: św. Franciszek wskazujący na mapie świata teren swojej pracy misyjnej oraz nawróceni modlący się dzicy; w piątym przęśle, w polu środkowym widzimy natomiast Apoteozę św. Franciszka Borgiasza, po bokach mitry książęce ze stiuku a w polach bocznych cztery postaci: św. Cecylia, Dawid grający na harfie, młodzieniec grający na lutni oraz starzec. Poza tym na północnej ścianie przęsła zachodniego wykonano dekorację o motywach kwiatowych, a na ścianie południowej widok miasta, muzykujący aniołowie oraz pielgrzymi wśród krajobrazu.
Większość ołtarzy i obrazów w kościele św. Barbary to ołtarze późnobarokowe. Prezbiterium od nawy oddziela piękna, drewniana barokowa balustrada, z piękną dekoracją w postaci wici roślinnych, kwiatów, muszli i putt. Balustrada została wykonana prawdopodobnie pod koniec XVII wieku, być może wg projektu wspominanego już powyżej Jana Delamarsa.
W barokowym ołtarzu głównym – mającym ciemnoniebieski kolor z licznymi elementami złoconymi, umieszczono piękny gotycki krucyfiks z około 1400, na co dzień zasłonięty dwoma rozsuwającymi się obrazami. Wykonany z drewna lipowego krucyfiks uznawany jest za jeden z najpiękniejszych tego typu zabytków w Polsce, charakteryzuje się spokojną kompozycją, w XVIII wieku dodano do niego trzy drewniane barokowe płaskorzeźby: Matkę Boską oraz świętych Jana i Marie Magdalenę, rzeźbione przez jezuickiego rzeźbiarza Heela. Według legend krucyfiks ten jest jednym z cudownych, „mówiących” krucyfiksów krakowskich, czyli tych, które przemawiają do gorliwie modlącego się człowieka. W górnej części ołtarza widzimy przerwany przyczółek i rzeźbione anioły, otaczające hierogram Chrystusa w glorii promienistej.
Współczesne ołtarzowi jest tabernakulum, z pięknym, płaskorzeźbionym antepedium: widzimy tam Tobiasza z aniołem.
Przy ołtarzu głównym ustawiony jest siedemnastowieczny lawaterz, wykonany z kamienia, wieloboczny, ozdobiony piękną płaskorzeźbioną dekoracją z wieńców dębowych liści i owoców i marmurowym gzymsem. Obecnie ustawiony jest na nim współczesny obraz przedstawiający Jezusa miłosiernego. Poza tym w prezbiterium znajdują się dwie marmurowe, barokowe kropielnice, piękna barokowa ławka z XVIII wieku, dwa świetnie zachowane, renesansowe świeczniki, pochodzące prawdopodobnie z Norymbergi oraz cztery relikwiarze: dwa barokowe z XVIII wieku i dwa rokokowe, z 2. połowy XVIII wieku.
Ambona kościelna pochodzi z około 1765, na niej widzimy trzy personifikacje cnót: Wiary, Nadziei i Miłości a w zwieńczeniu: figurę Mojżesza. Naprzeciw ambony, we wnęce dawnego bocznego wejścia, obecnie zamurowanego, ustawiono gotycką Pietę, datowaną na około 1420, która pierwotnie znajdowała się w Kaplicy Matki Boskiej. Rzeźba zwraca uwagę swoim poziomem artystycznym, badacze przypisują autorstwo nieznanemu Mistrzowi Pięknych Madonn.
Poza tym, warto zatrzymać się przy pięknym chórze muzycznym. Chór organowy istniał w świątyni prawdopodobnie już od początku XVI wieku na co może wskazywać przybudówka przy wschodniej ścianie kościoła z prowadzącymi na chór schodami. Jednak jezuici dopiero na początku XVII wieku otrzymali pozwolenie na wprowadzenie organów do kościoła i do liturgii. Chór był w kolejnych wiekach często przebudowywany i zmieniany, ten obecny pochodzi z czasu ostatniej gruntownej przebudowy w 1913 – wymieniano wówczas konstrukcję drewniana na betonową, pozostawiono przednią, barokową ścianę. Obecne organy zostały sprowadzone ze Śląska Cieszyńskiego pod koniec XIX wieku.
Z inicjatywy księdza Jakuba Kośnińskiego, w 1. połowie XVII wieku na ścianach kościoła zawieszono cztery duże obrazy – po lewej stronie są to: „Praca misyjna św. Franciszka Ksawerego SJ” oraz „Powołanie do zakonu jezuitów św. Franciszka Borgiasza”. Po prawej stronie natomiast: „Świątobliwa Barbara Lang” oraz „Męczeństwo św. Katarzyny Aleksandryjskiej”.
Przechodząc z przedsionka przed zakrystią do prezbiterium i do nawy zwrócić uwagę można jeszcze na dwa piękne portale barokowe z XVIII wieku, obydwa wykonane z marmuru dębnickiego, prostokątne i profilowane.
W nawie kościoła ustawione są cztery ołtarze boczne. Przy ścianie północnej: sprowadzony z Rzymu, dwukondygnacjowy ołtarz z 2. połowy XVIII wieku, z barokowym obrazem Św. Stanisława Kostki, oraz posągami dwóch apostołów po bokach oraz z przedstawieniem św. Franciszka Salezego w zwieńczeniu.
Przy ścianie południowej ustawione są dwa boczne ołtarze: pierwszy - z barokowym obrazem Cudownego rozmnożenia chleba i posągami dwóch świętych jezuickich po bokach; drugi ołtarz natomiast w polu głównym ma obraz przedstawiający Wizję św. Franciszka Ksawerego, w zwieńczeniu widzimy obraz Św. Stanisława Kostki a po bokach ustawione są posągi świętych Jana Chrzciciela i Elżbiety.
Jeszcze jeden piękny ołtarz zobaczyć można w Kaplicy Matki Boskiej Bolesnej – jest to ołtarz późnobarokowy z 2. połowy XVIII wieku z posągami św. Jana Ewangelisty i nieokreślonego świętego po bokach oraz hierogramem Marii w zwieńczeniu. W polu głównym umieszczono w 1. połowie XX wieku otaczany kultem jako wizerunek cudowny, słynący łaskami obraz Matki Boskiej Jurowickiej. Obraz powstał prawdopodobnie pod koniec XV wieku, jego pochodzenie pozostaje nie znane, wg niektórych badaczy jest to dzieło pochodzenia wschodniego. Matka Boska jest na nim ukazana w typie Hodegetrii z gwiazdą na płaszczu, której symbolika wskazuje na Matkę Boską jako najlepszą przewodniczkę ludzi. Wiadomo, że należał najpierw do hetmana Stanisława Koniecpolskiego, potem został oddany w opiekę jezuitów w Barze, a następnie znajdował się we Lwowie, i po wielu podróżach, trafił do Jurowic na Polesiu. W kościele św. Barbary obraz znalazł się pod koniec XIX wieku.
Kościół św. Barbary to kolejny przykład w Krakowie dobrze zachowanej architektury średniowiecznej z przebudowanym, pięknym nowożytnym wyposażeniem. Kościół kryje kilka pereł sztuki gotyku, zachwyca tez jego jasne, utrzymane w lekkiej kolorystyce, wnętrze. Choć stoi w cieniu o wiele bardziej znanego turystom zabytku – kościoła Najświętszej Maryi Panny, warto poświęcić mu więcej uwagi i czasu, poznać burzliwe dzieje i zobaczyć, jak się zmieniał na przestrzeni wieków.
Opracowanie Katarzyna Zychowicz