KOŚCIÓŁ p.w. śś. JANA CHRZCICIELA i JANA EWANGELISTY
Idąc ulicą św. Jana od rynku w stronę Plant, warto zatrzymać się na dłuższą chwilę przy skrzyżowaniu z ulicą św. Tomasza, gdzie w narożniku ulic, po prawej stronie usytuowany jest kościół śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty. Fasada kościoła jest lekko cofnięta od ulicy a cała budowla nie została ustawiona prostopadle do niej ale pod lekkim skosem.
Zgodnie z tradycją, kościół został ufundowany w 1 połowie XII wieku przez Piotra Włostowica. Ze wzmianek w księgach miejskich Krakowa wiadomo, że na początku XIV wieku był kościołem filialnym, należącym do archiprezbiterów z kościoła Mariackiego, w 1325 został kościołem parafialnym, a w 1659 odbyła się jego ponowna konsekracja.
W 1726 świątynia stała się własnością zgromadzenia Sióstr Prezentek, podarowana im przez biskupa Kazimierza Łubieńskiego. Pełna nazwa tego zgromadzenia to: Zgromadzenie Panien Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny (Congregatio Virginum a Praesentatione Beatae Mariae Virginis), powstało ono w Krakowie z inicjatywy Zofii z Maciejowskich Czeskiej w 1 połowie XVII wieku. Najważniejszy element działalności Sióstr Prezentek to wychowywanie i edukacja młodzieży, zwłaszcza osieroconej i pochodzącej z najuboższych rodzin. Pierwsza ich placówka znajdowała się przy ulicy Szpitalnej, i warto pamiętać, że była to pierwsza szkoła żeńska w Polsce. Dla Sióstr Prezentek wzniesiono zabudowania klasztorne, przylegające od strony północnej do kościoła.
Kościół śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty jest w Krakowie kolejnym przykładem budowli, która zachowała ślady romańskie i została poddana przebudowie w epoce nowożytnej. W partiach romańskich został wzniesiony z ciosu, w partiach późniejszych już z cegły. Pierwotnie był budowlą o jednej nawie podzielonej na dwa krótkie przęsła, zamkniętej niedużą, półkolistą absydą. Już w XIV wieku prawdopodobnie została usunięta absyda i zbudowany szczyt od strony wschodniej. Znacząca przebudowa kościoła miała miejsce około połowy XVII wieku - wówczas to przez dodanie jednego przęsła została przedłużona nawa główna w stronę zachodnią, mury budowli zostały podniesione, pogrubione i wzmocnione szkarpami. Powstała również nowa fasada oraz sklepienia.
W 1 połowie XVIII wieku, po przeprowadzce do kościoła Sióstr Prezentek, miała miejsce kolejna ważna przebudowa, którą kierował architekt Kacper Bażanka, on też kierował budową klasztoru przy kościele. Kościół został gruntownie odnowiony, powiększony - wzniesiono zakrystię i mały skarbiec oraz nową niedużą absydę, zamykającą nawę od strony wschodniej. W kolejnych latach wykonano jeszcze drobne naprawy i wprowadzano małe zmiany - w 1776, 1782, w 1820 oraz 1845 roku. Na początku XX wieku wynikiem badań archeologicznych prowadzonych przy kościele zostały odnalezione w obrębie murów kościoła ślady pierwszej romańskiej budowli.
Kościół jest orientowany, jednonawowy, zamknięty absydą od strony wschodniej, z dwiema szkarpami od strony południowej. W południowej ścianie nawy i w absydzie umieszczone są półkoliste okna, nad nawą znajduje się ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę z latarnią krytą kopułką, zwieńczoną krzyżem osadzonym w 1820 roku. Wnętrze podzielone jest na trzy przęsła - dwa z nich są prostokątne, natomiast ostatnie – zachodnie - ma kształt zbliżony do trapezu. Idąc ulicą św. Jana w stronę Plant widzimy zwróconą w naszą stronę jasną fasadę kościoła. Fasada jest dwukondygnacyjna, dzielona pilastrami dźwigającymi belkowanie. Jej niższa kondygnacja jest podzielona na trzy pola - w środkowym polu znajduje się wejście z okazałym, prostokątnym portalem z czarnego marmuru, a nad wejściem - nieduże okno, zamknięte półkoliście. W polach bocznych widzimy zamknięte hemisferycznie nisze, zwieńczone półkolistymi przyczółkami, wysokością sięgające wysokości portalu wejściowego. W górnej kondygnacji natomiast, na osi wejścia i okna, umieszczono w prostokątnej wnęce barokowy obraz Matki Boskiej - okryta błękitnym, długim płaszczem, stoi na kuli ziemskiej, z półksiężycem pod stopami i trzyma w rekach strzały.
Przy północnej ścianie środkowego przęsła znajduje się prostokątna przybudówka - to dawna zakrystia, a obecny przedsionek. Z przedsionka do nawy kościoła prowadzi piękny gotycki portal z początku XVI wieku, zamknięty ostrołukowo. Od strony zachodniej przedsionek jest połączony z obecną zakrystią (dawny skarbiec) - łączy je przejście z prostokątnym, barokowym portalem datowanym na XVII wiek. Zakrystia wchodzi w obręb zabudowań klasztoru. W jej wnętrzu pojawiają się dwa rodzaje sklepień rozdzielone gurtem - sklepienie krzyżowe oraz krzyżowo kolebkowe. W wyposażeniu zwracają uwagę meble z 1 połowy XIX wieku, obraz barokowy z przedstawieniem św. Jana Ewangelisty, wykonany około 2. połowy XVII wieku oraz lawaterz datowany na około 1835 rok.
Wnętrze kościoła jest dość jasne i dobrze oświetlone przez okna w prezbiterium i południowej ścianie nawy. Nieduże prezbiterium oddziela od nawy półkolisty łuk tęczowy, ściany nawy dzielone są pilastrami. Nawa jest sklepiona kolebkowo z lunetami, a w absydzie widzimy sklepienie hemisferyczne z lunetami.
W prezbiterium ustawiony jest nieduży barokowy ołtarz główny, fundowany w 1730 przez ks. Jana Maruchowicza z Książa Wielkiego. W ołtarzu umieszczono piękny, gotycko - renesansowy wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Obraz ten, namalowany na desce na początku XVI wieku, badacze przypisują nieznanemu czeskiemu artyście; w 1. połowie XX wieku został przemalowany i konserwowany przez znanego krakowskiego artystę i konserwatora dzieł sztuki, Stanisława Pochwalskiego. Kiedyś obraz był dodatkowo ubrany w barokową, złotą sukienkę z dekoracyjnymi motywami roślinnymi, ufundowaną w 1693 przez dwoje krakowskich mieszczan - Jana i Zofię Wilkanowskich, która obecnie jest przechowywana w klasztorze. Dziś przez wielu obraz ten jest uznawany za cudowny, a umieszczona przed prezbiterium tablica marmurowa, mówi o nim: „OBRAZ/ NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY/ OD WYKUPU NIEWOLNIKÓW / MATKI WOLNOŚCI ZWANEJ / ŚWIĘTOJAŃSKĄ UKORONOWANY / PAPIESKIMI KORONAMI 9 MAJA 1965/ PRZEZ KS. ARCYBISKUPA KAROLA WOJTYŁĘ (…)”. Po bokach obrazu widzimy złote kolumny i figury patronów świątyni, okrytych złoconymi szatami świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelistę. Rzeźby te przypisywane są Antoniemu Frąckiewiczowi - małopolskiemu rzeźbiarzowi, którego znamy z wielu innych dzieł: wystroju kościoła norbertanek w Imbramowicach czy ołtarza głównego kieleckiej katedry. W zwieńczeniu ołtarza umieszczone zostało Oko Opatrzności otoczone glorią promienistą i główkami aniołków.
Przy ołtarzu ustawione jest rokokowe tabernakulum, datowane na 2. połowę XVIII wieku a na ścianie, po bokach powieszono jako wota: po prawej stronie polską karabelę i szablę turecką pochodzące z XVII - XVIII wieku a po stronie lewej dwie pary żelaznych kajdan z łańcuchami.
W nawie ustawione są cztery nieduże, późnobarokowe ołtarze boczne. Pierwszy ołtarz od strony prezbiterium, po lewej stronie kościoła to ołtarz z obrazem Ofiarowania Maryi w Świątyni (jest to kopia obrazu znajdującego się w klasztorze). Scena ta jest jedną z częściej pojawiających się w ikonografii sióstr prezentek. Założycielka zgromadzenia jako fundament duchowy wybrała kult Maryi, która dla sióstr jest wzorem najpełniejszego ofiarowania siebie Bogu. Od łacińskiego słowa „praesentatio” pochodzi też nazwa zgromadzenia. W zwieńczeniu ołtarza widzimy natomiast św. Eufemię, dziewicę i męczennicę, żyjącą na przełomie III i IV wieku a po bokach obrazu - dwa rzeźbione siedzące putta ze złotymi skrzydłami. Ołtarz po prawej stronie natomiast przedstawia Chrzest Chrystusa w Jordanie - duże późnobarokowe płótno, utrzymane w dość ciemnej tonacji, przedstawia Jana Chrzciciela polewającego wodą pochyloną głowę Chrystusa i gołębicę powyżej. W zwieńczeniu ołtarza wykonano płaskorzeźbioną głowę św. Jana Chrzciciela ułożoną na misie, datowaną na 2. ćwierć XVI wieku.
Kolejne ołtarze to: po prawej stronie ołtarz z pięknym, dużych rozmiarów późnobarokowym krucyfiksem z 1. połowy XVIII wieku a po lewej stronie ołtarz z przedstawieniem św. Jana Ewangelisty z 1. połowy XIX wieku i również dziewiętnastowiecznym obrazem św. Zofii z córkami w zwieńczeniu.
W kościele zwraca uwagę nieduży, piękny późnobarokowy chór muzyczny. Ufundowany został w latach 1738 - 1740, a w połowie XIX wieku powiększony i ozdobiony. Parapet chóru zdobią nieduże płyciny z namalowanymi muzykującymi aniołami a w płycinie środkowej - patronką muzyki, św. Cecylią. Powyżej widzimy ażurową balustradę z figurami aniołków grających na różnych instrumentach.
Organy znajdujące się na kościelnym chórze zostały zbudowane prawdopodobnie w tym czasie, kiedy kościół został przejęty przez zgromadzenie Prezentek, czyli pod koniec XVII lub na początku XVIII wieku. Z tego właśnie czasu pochodzi zachowana do dziś szafa organowa wraz z barokowym prospektem, natomiast analiza piszczałek dowodzi znacznych różnic w czasie ich powstania. W zwieńczeniu prospektu widzimy dekorujące go stosunkowo duże rzeźby - stojący Dawid, okryty złotym płaszczem, grający na harfie (wysokość 1 m), a po jego bokach aniołowie z instrumentami, ten po lewej stronie trzyma w ręku skrzypce, prawy natomiast wiolonczele (figury aniołów mają wysokość 80 cm). Poza tym na chórze ustawione są cztery ławki z około 1740, dwa dziewiętnastowieczne świeczniki oraz trzy obrazy z XIX wieku: Św. Jan Chrzciciel, Matka Boska z Dzieciątkiem oraz Św. Józef.