ul. Kopernika
Kościół parafialny pod wezwaniem św. Mikołaja stoi przy ul. Kopernika w Dzielnicy Stare Miasto.
Historia miejsca
Kościół – tak samo jak i znajdująca się na tym terenie kiedyś wieś, był własnością opactwa w Tyńcu. Pierwszym źródłem historycznym, w którym wspomniano tą świątynię jest papieska bulla – wpis w dokumencie wydanym przez Grzegorza IX w 1229, potwierdza własność benedyktyńskiego opactwa w Tyńcu. Nie znana jest dziś dokładna data powstania tego kościoła i nieznani są jej pierwsi fundatorzy, odkryty przez archeologów w fundamentach zarys czworobocznej budowli romańskiej pozwala historykom wskazać na 1. połowę XII wieku jako czas jej wzniesienia. Kościół prawdopodobnie powstał jako kaplica, ale już w 1327 pełnił funkcję kościoła parafialnego, a parafia obejmowała kilka podkrakowskich wsi, między innymi Prądnik, Grzegórzki, Dąbie.
Pierwotnie kościół św. Mikołaja był niedużą, romańską budowlą o jednej kwadratowej nawie z kwadratową kruchtą. Śladem po romańskiej świątyni jest odsłonięta i widoczna w kaplicy Matki Bożej Bolesnej część północnej, romańskiej ściany nawy. Już na przełomie XIII i XIV wieku kościół został powiększony - przedłużono prezbiterium i dobudowano od strony północnej zakrystię (dzisiejszą kaplicę Matki Bożej Bolesnej). Wtedy też wewnątrz kościoła wprowadzono znaczące zmiany – między innymi wykonano krzyżowo-żebrowe sklepienia. Jeszcze w 1. połowie XIV wieku ponownie rozbudowano kościół – cała jego istniejąca część została zmieniona w długie prostokątne prezbiterium, a od zachodniej strony dobudowano nieco szerszą nawę.
Przełomowym momentem dla tego kościoła był rok 1456 - wtedy został przekazany przez opactwo tynieckie Uniwersytetowi Krakowskiemu. Dzięki opiece uniwersytetu i wsparciu licznych fundacji kościół był rozbudowany i wyposażony, przy kościele powstał szpital dla ubogich. W 2. połowie XVI wieku powstała przy kościele nowa, większa zakrystia, w XVII wieku nawę przedłużono o jeszcze jedno przęsło, a od strony północnej dobudowano nawę boczną.
Niestety przez kolejne stulecia świątynia wielokrotnie ulegała poważnym zniszczeniom, a położenie poza murami miasta szczególnie narażało ją na zniszczenia w czasie walk i wojen. Kilkakrotnie zniszczyły ją pożary, w 1652 została zalana przez wylewającą Wisłę, a dosłownie kilka lat później została kompletnie zniszczona w czasie potopu szwedzkiego.
W 2. połowie XVII wieku odbudowano kościół – a właściwie zbudowano go prawie od nowa i poświęcono w 1682 roku. Niecałe sto lat później, w 2. połowie XVIII wieku walki konfederatów barskich przyniosły kolejne zniszczenia dla parafii i kościoła – spłonęły budynki plebanii i szkoły, a wnętrze kościoła zostało splądrowane i ogołocone z cennego wyposażenia. Odbudowa zniszczonych budynków i ponowne wyposażanie kościoła trwało do 1783 roku. Pod koniec XIX wieku w kościele św. Mikołaja przeprowadzono gruntowną renowację, w latach 1891 - 1893 powstała neorenesansowa polichromia. Na początku XX wieku wprowadzono znaczące zmiany w wyglądzie kościoła - projekty przebudowy przygotował architekt Aleksander Biborski, do korpusu kościoła dobudowano drugą nawę boczną od strony południowej, a do prezbiterium – również od strony południowej dostawiono nową zakrystię z przedsionkiem.
Architektura
Dziś kościół św. Mikołaja to nieduża bazylika o trzech nawach i prezbiterium zamkniętym pięciobocznie. Elewacje budowli są otynkowane, a trzykondygnacyjna fasada reprezentuje styl barokowy, ale odznacza się prostymi formami i bardzo umiarkowaną ilością dekoracji. Podziały na fasadzie wyznaczone zostały przez proste, płaskie lizeny i profilowane gzymsy. Na osi umieszczono wejście ujęte prostym kamiennym portalem o trójkątnym zwieńczeniu, wykonanym w latach 1677-1684. W bocznych polach najniższej kondygnacji znajdują się dwie nisze, a w nich kamienne posągi świętych Piotra i Pawła wykonane w 1888, które zastąpiły wcześniejsze, drewniane figury. Powyżej wejścia znajduje się okno, a ponad nim, w trzeciej kondygnacji fasady – powtarzająca kształt okna płytka blenda.
Wnętrze
Wnętrze kościoła to trzy nawy o trzech przęsłach oraz wydłużone, czteroprzęsłowe, węższe od nawy głównej prezbiterium. Od strony północnej do prezbiterium przylega kaplica Matki Bożej Bolesnej – dawna zakrystia, a od strony południowej – kruchta oraz zakrystia. Nawa główna, prezbiterium i zakrystia nakryte są sklepieniami kolebkowymi na gurtach, natomiast w nawach bocznych i kruchcie zobaczymy sklepienia krzyżowe.
Prezbiterium
Prezbiterium oświetlane jest przez dwa niewielkie okna z witrażowymi przedstawieniami Matki Bożej. Ustawiony w prezbiterium tam późnobarokowy ołtarz główny został wykonany w latach 1754 - 1762, prawdopodobnie według projektów Franciszka Placidiego. Ołtarz wykonano z czarnego i różowego marmuru dębnickiego, ozdobiony jest dużą ilością złoconych, rokokowych ornamentów. Pole centralne ołtarza flankują kolumny o złoconych kapitelach, a przy kolumnach ustawiono cztery posągi Ojców Kościoła - świętych Bazylego, Grzegorza z Nazjansu, Jana Damasceńskiego i Jana Złotoustego. Pole główne ołtarza wypełnia namalowane na desce przedstawienie patrona świątyni na złotym tle, ujęte w okazałą, złotą ramę. Obraz pochodzi z XVI wieku i prawdopodobnie został przeniesiony z wcześniejszego ołtarza. W zwieńczeniu ołtarza znajduje się obraz ze sceną Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, który pochodzi z 2. połowy XVIII wieku. Nad mensą ołtarzową umieszczony jest niewielki kartusz z napisem, który informuje, że ołtarz został ufundowany przez prepozyta Franciszka A. Wilkoszewskiego, profesora Uniwersytetu Krakowskiego. Ustawione na mensie tabernakulum, zdobione promienistą glorią i figurkami aniołków powstało w 1. połowie XIX wieku.
Przy bocznych ścianach prezbiterium ustawione są dwa ołtarze boczne, obydwa pochodzą z XVII wieku. Są to nieduże retabula flankowane pojedynczymi kolumnami, drewniane i ozdobione złoceniami. Ołtarz przy ścianie północnej poświęcony jest św. Janowi Nepomucenowi, a po przeciwnej stronie – św. Józefowi. W obu ołtarzach umieszczone są malowane przedstawienia świętych.
W prezbiterium poza ołtarzami warto zwrócić uwagę na umieszczony przy południowej ścianie nagrobek Klemensa Krupki z początku XVII wieku - na nagrobku przedstawiona została leżąca postać zmarłego, śpiącego z głową wspartą na ręce. Przy ścianie północnej ustawiono brązową chrzcielnicę z 1536 z figurką Jana Chrzciciela na pokrywie. Stojące w prezbiterium rokokowe stalle pochodzą z XVIII wieku, zobaczyć na nich można kartusze herbowe Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz malowane w płycinach nad siedziskami sceny z życia świętej Rodziny, które prawdopodobnie na początku XX wieku wykonał Piotr Niziński.
Ołtarze boczne i ambona
Przy ścianie dzielącej prezbiterium i nawę kościoła umieszczona została XVIII wieczna ambona rokokowa. Ustawione są tam też kolejne dwa ołtarze boczne – są większe i bardziej okazałe niż te z prezbiterium. Po stronie północnej stoi datowany na przełom XVIII i XIX wieku ołtarz z obrazem Serce Pana Jezusa, który namalował w 1898 Piotr Niziński. Ołtarz stojący po stronie południowej powstał w XVIII wieku i umieszczono w nim wizerunek Matki Bożej Niepokalanie Poczętej z XVIII wieku. Warto zwrócić uwagę na predellę tego ołtarza – umieszczono tam polichromowana rzeźbę św. Rozalii, datowaną na XVIII wiek - święta została przedstawiona we śnie, w pozycji leżącej z głową wspartą na ręce.
Kaplica Bractwa św. Anny
Północna nawa kościoła pełni funkcję kaplicy Bractwa św. Anny. Stoi tam ołtarz śś. Anny, Józefa i Joachima, który wykonano w XVII wieku według projektu Andrea Pozzo. Obraz w ołtarzu namalował Michał Stachowicz, jest to przedstawienie Świętej Rodziny w otoczeniu świętych i aniołów. Obraz z podobną sceną, którego wykonanie przypisuje się Szymonowi Czechowiczowi umieszczony jest na zachodniej ścianie tej nawy.
W tej nawie ustawiony jest jeszcze jeden ołtarz boczny - to ołtarz Ukrzyżowania, pochodzący z XVIII wieku. Jego centralne pole wypełnia rzeźbiona Grupa Ukrzyżowania z XVIII wieku, umieszczona na tle XIX wiecznego obrazu olejnego, przedstawiającego Jerozolimę – kompozycję tworzą polichromowane figury Chrystusa na krzyżu, Matki Boskiej, św. Jana, Marii Magdaleny. W zwieńczeniu ołtarza umieszczono glorię promienistą oraz figurki aniołków.
Kaplica Matki Bożej Bolesnej
Do zachodniej ściany północnej nawy bocznej przylega kaplica Matki Bożej Bolesnej, w której umieszczono gotycką rzeźbę Matki Boskiej Bolesnej, datowaną na około 1430 rok. Rzeźba prawdopodobnie pochodzi z nie zachowanej do dziś Grupy Ukrzyżowania, znajdującej się kiedyś w kościele św. Mikołaja. Do tej grupy rzeźbiarskiej przypisywana jest również figura św. Jana, która została przekazana przez parafię św. Mikołaja do powstałego w latach 90-tych kościoła p.w. Miłosierdzia Bożego przy ul. Bandurskiego w Krakowie.
Pentaptyk
W drugiej nawie bocznej zobaczymy jeden z cenniejszych zabytków znajdujących się w tym kościele. Jest to późnogotycki ołtarz (pentaptyk) z lat 1490 - 1505 – jest najprawdopodobniej dziełem jednego z małopolskich warsztatów, namalowany temperą na desce lipowej. Do kościoła św. Mikołaja został przeniesiony z wyburzonego w 1. połowie XIX wieku kościoła św. Gertrudy, zachował się bez oryginalnej predelli i ozdobiony został neogotycką ramą. Centralną część ołtarza wypełnia przedstawienie Koronacji Marii – scena ukazana jest na złotym tle, klęczącej Marii towarzyszą Bóg Ojciec, Jezus Chrystus, Duch Święty w postaci gołębicy oraz aniołowie. Dwie pary skrzydeł ołtarza są pomalowane dwustronnie, są ruchome – oryginalnym rozwiązaniem jest to, że skrzydła zewnętrzne obracają się wokół własnej osi. We wszystkich kwaterach skrzydeł zostały wykonane przedstawienia świętych – po dwie postaci w jednej kwaterze, wyjątek stanowią dwie górne kwatery skrzydeł obrotowych, gdzie umieszczono dwie sceny z życia dwóch świętych: Świętego Hieronima pod krzyżem oraz Mszę Świętego Grzegorza. W kwaterach rewersów skrzydeł wewnętrznych zobaczymy: śś. Małgorzatę i Barbarę, śś. Agnieszkę i Helenę, śś. Katarzynę i Dorotę oraz św. Wiktorię, na awersach tych skrzydeł natomiast: św. Bartłomieja, śś. Wojciecha i Wacława, śś. Floriana i Stanisława oraz śś. Piotra i Pawła. Na skrzydłach obrotowych przedstawiono: śś. Jana Ewangelistę i Jana Chrzciciela, śś. Jakuba i Mateusza, śś. Jerzego, śś. Wawrzyńca i Leonarda oraz śś Szczepana i Eustachego (jest też kilku nierozpoznanych świętych).
Na ścianie południowej tej nawy bocznej umieszczono wczesnorenesansowy obraz, datowany na około 1515 - 1520 z przedstawieniem zwanym Sacra Conversazione, czyli Święta Rozmowa. Obraz przedstawia Matkę Bożą z Dzieciątkiem, stojącą w towarzystwie świętych Mikołaja i Stanisława Biskupa, umieszczonych na tle krajobrazu.
Chór
Od strony zachodniej, nad wejściem głównym do kościoła znajduje się rokokowy chór muzyczny wsparty na dwóch smukłych kolumnach o korynckich kapitelach, z parapetem zdobionym złoconymi ornamentami. Rokokowy, architektoniczny prospekt organowy z ażurową dekoracją snycerską z motywami rocaille i liści akantu jest pomalowany na czarno-czerwono, a ustawione na chórze instrument został zbudowany na początku XX wieku.
We wnętrzu kościoła zachowały się liczne epitafia i tablice upamiętniające związane z parafią i zasłużone dla niej postaci.
Latarnia zmarłych
Ciekawe zabytki zobaczymy również zwiedzając teren przy kościele – między innymi latarnię zmarłych, datowaną na XIV wiek. To jedyny w Krakowie tego rodzaju zachowany obiekt, latarnia zachowana jest w swoim oryginalnym kształcie. Pierwotnie stała ona przy kaplicy św. Walentego na Kleparzu, przy szpitalu dla trędowatych, tzw. leprozorium – taka latarnia miała ostrzegać przed wchodzeniem na teren szpitala. Na teren kościoła św. Mikołaja została przeniesiona w 1871, postawiono ją przy cmentarzu. Latarnia ma formę ośmiobocznego słupa, który zwieńczony jest daszkiem i krzyżem.
Chaczkar
Innym interesującym obiektem na terenie kościoła św. Mikołaja jest pomnik poświęcony ormiańskim ofiarom wielu wojen i walk XX wieku. Ma on formę ormiańskiego krzyża, tzw. chaczkaru, został odsłonięty w 2004 roku. Pomnik ma formę kamiennej płyty, którą zdobi płaskorzeźbiony krzyż i motywy roślinne. Kościół św. Mikołaja jest miejscem, gdzie polscy Ormianie gromadzą się i obchodzą rocznice upamiętniające ofiary masowych mordów na ich narodzie.
W kościele św. Mikołaja i na jego terenie prowadzone były w latach 90-tych badania archeologiczne, dzięki którym odkryto fragmenty średniowiecznej świątyni i ślady istnienia przy kościele cmentarza (istniał między XII a XVII wiekiem).