Bazylika Mniejsza Świętej Trójcy
Dekanat 1 – Kraków Centrum
Dzielnica I Stare Miasto
ul. Stolarska 12
Początki kościoła Św. Trójcy w Krakowie sięgają roku 1222 kiedy to biskup krakowski Iwo Odrowąż sprowadza z Bolonii zakonników ze zgromadzenia św. Dominika i oddaje im częściowo murowany, częściowo drewniany kościół parafialny. W 1241 roku podczas najazdu Tatarów świątynia została zniszczona, wobec tego przystąpiono do budowy nowego, ceglanego kościoła i zabudowań klasztornych. Obiekt był obszerniejszy w stosunku do poprzednich, a jego wznoszenie zaczęto od budowy prezbiterium, łącząc je od północy z budynkiem klasztornym. Budowa korpusu świątyni przypadła na drugą połowę XIII wieku. Zakończenie jego zasadniczej budowy nastąpiło około 1300 roku. W ciągu pierwszego stulecia swojego istnienia kościół był kilkakrotnie przebudowywany. Ostatnie prace gotyckich budowniczych zamyka ustawienie bogato rzeźbionego portalu około 1400 roku. Przebudowa kościoła – nieplanowana - nastąpiła w 1462 roku, a związana była z pożarem. Pożar, który strawił świątynię – według legendy, spowodowali sami zakonnicy parający się alchemią i naukami tajemnymi, między innymi fabrykując złoto. Wtedy też podwyższono nawę główną i prezbiterium, nadając budowli kształt gotycki. Od czasu przebudowy w XV wieku kościół Św. Trójcy jest ceglaną, wysmukłą, trójnawową, pięcioprzęsłową gotycką bazyliką (37 m długości, 23 m szerokości) wzniesioną w charakterystycznym dla Krakowa systemie filarowo-skarpowym z wydłużonym prezbiterium o sześciu przęsłach (30,2 m długości, 9,3 m szerokości) zakończonym prostą ścianą. Jego mury obwodowe zostały podwyższone pod koniec XIV lub na początku XV wieku (korpus nawowy) i po 1465 roku (prezbiterium). Częściowo odtworzona fasada zachodnia zwieńczona jest wysmukłym szczytem schodkowym ze sterczynami, poniżej zaś znajduje się wielkie, ostrołukowe okno. Neogotycka kruchta kryje w sobie gotycki, ostrołukowy portal główny z około 1400 roku, o bogatej dekoracji rzeźb. Wschodnia ściana prezbiterium także zwieńczona jest wysokim szczytem schodkowym ze sterczynami. Prezbiterium i nawę główną nakryto wspólnym dachem dwuspadowym, nawy boczne natomiast dachami pulpitowym i pierwotnie dwuspadowymi. Wewnątrz prezbiterium nakryte jest sklepieniem sieciowym, nawa główna rekonstruowanym sklepieniem gwiaździstym, a nawy boczne sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Nawa główna otwarta jest do naw bocznych ostrołukowymi arkadami.
Wiek XVII przyniósł kościołowi najwięcej przekształceń - został on otoczony od strony północnej (lewej) i południowej (prawej) obok wcześniej wybudowanych, nowymi kaplicami pochodzącymi z fundacji możnych rodów i rzemieślniczych cechów. Rozpoczęło się od kaplicy Lubomirskich, wybudowanej po południowej stronie bazyliki w pierwszych latach XVII wieku. Była to kaplica św. Róży z Limy wzniesiona na miejscu gotyckiej kaplicy grobowej Pileckich (z XIV wieku). Fundatorami byli Sebastian Lubomirski i jego żona Anna z Branickich. Ich portrety znajdują się w tondach na ścianach tarczowych. Wnętrze kopuły wypełniają wyobrażenia śś. Sebastiana, Stanisława, Anny Samotrzeć oraz proroka Eliasza; w niszach znajdują się figury świętych - Dominika, Czesława, Stanisława Kostki, Kazimierza, Jacka, Floriana i Wojciecha. Kaplicę zamyka XVII wieczna krata.
Następna jest kaplica św. Tomasza z Akwinu, która została wzniesiona w XV wieku przez cech krawców. Nakryta jest sklepieniem sieciowym. Wyposażeniem jest zaprojektowany przez Mariana Pavoniego neogotycki ołtarz z posągami śś. Tomasza, Kazimierza, Stanisław Kostki, Antoniego i Alberta, renesansowy nagrobek starosty krasnostawskiego Mikołaja Bogusza oraz obraz Tomasza Dolabelli przedstawiający szkołę św. Tomasza z Akwinu.
Kolejną jest kaplica Zbawiciela postawiona przez Mikołaja Edelinga w 1368 roku, która potem znalazła się pod opieką cechu piekarzy, a w XVI stuleciu przeszła w posiadanie rodziny Orlików. Po pożarze w 1850 roku odrestaurowana przez rodzinę Przeździeckich. Wyposażona w neogotycki ołtarz wykonany przez Edwarda Stehlika według projektu Teofila Żebrawskiego.
Kaplica św. Józefa została wzniesiona w XV wieku przez cech szewców, po latach została własnością rodziny Szafrańców. Wyposażeniem jest neogotycki ołtarz projektu Mariana Pavoniego z obrazem Chrystusa w warsztacie św. Józefa pędzla Jana Angelika Drewaczyńskiego oraz manierystyczny nagrobek Prospera Provano - żupnika wielickiego.
Kaplica św. Dominika została ufundowana w 1614 roku. Jest specyficzna i łatwa do rozpoznania, ponieważ można w niej zobaczyć galerię rodziny Myszkowskich. Są to rzeźbione postacie rodu wewnątrz kopuły. Tę kaplicę łatwo rozpoznać z zewnątrz, ponieważ jest ona udekorowana boniowaniem. Do budowy wykorzystano szlachetny, srebrzystoczarny marmur, kolumny są w kolorze delikatnego, złamanego różu, a elegancję podkreślają białe rzeźby.
Kaplica Różańcowa została wzniesiona na planie krzyża greckiego z kopułą nad przecięciem ramion w latach 1685-1688 na miejscu wcześniejszej XV-wiecznej kaplicy Zwiastowania. W 1668 roku umieszczono w kaplicy obraz Matki Boskiej Różańcowej, który według tradycji miał należeć do Stanisława Kostki. Ściany i sklepienie pokrywa polichromia przemalowana w 1820 roku przez Teodora Baltazara Stachowicza i w 1875 przez Walentego i Władysława Bąkowskich. Ukazuje ona tajemnice różańcowe, koronację NMP, świętych oraz chóry anielskie. W kaplicy znajduje się także nagrobek Stanisława Sołtyka autorstwa F. Pozziego, obraz Madonny z Dzieciątkiem w srebrnej sukience oraz figura Chrystusa Frasobliwego z początku XVI wieku. Od 1983 roku kaplica jest miejscem spoczynku Teofili Sobieskiej (matki króla Jana III Sobieskiego) i Marka Sobieskiego (brat Jana III), których prochy sprowadzono z Żółkwi. Dawniej znajdował się w kaplicy nagrobek Adama Gorskiego herbu Nałęcz z Gory, zmarłego w 1623 roku sekretarza i dworzanina Zygmunta III Wazy.
W nawie północnej znajduje się kaplica św. Katarzyny ze Sieny, wzniesiona z fundacji kasztelana krakowskiego Jerzego Zbaraskiego w latach 1628-1633 jako mauzoleum rodowe. W XV wieku wybudowano kaplicę św. Marii Magdaleny. Kaplica Jezusa Ukrzyżowanego została wzniesiona pod koniec XIV wieku z fundacji kasztelana łęczyckiego Jana Ligęzy.
Najstarszą kaplicą, stanowiącą jednocześnie sanktuarium polskich dominikanów jest kaplica św. Jacka - współzałożyciela i pierwszego przeora klasztoru, z którego postacią związane są liczne podania i legendy, między innymi o tym, że zakonnik potrafił nadawać wodzie leczniczą moc czy wypędzać szatana z ciał opętanych. Diabelskie jęki i skowyt wypędzonych z ludzkich ciał czartów ponoć do dziś zdarza się słyszeć w pobliżu kościoła. Sama kaplica położona jest na piętrze, na przedłużeniu północnej nawy bocznej. Jej górna część wraz z kopułą widoczna jest ponad dachem nawy od strony krużganków klasztoru. Architektura kaplicy pochodzi w zasadzie z lat 1581-1583 i w schemacie przestrzennym oraz w podziałach wnętrza stanowi uproszczenie wzoru kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Bogata dekoracja powstała natomiast w kilku fazach, a jej najcenniejsze składniki to obrazy Tomasza Dolabelli z lat 1619-1625 i malowidła ścienne przedstawiające sceny z życia św. Jacka, stiuki Baltazara Fontany na pendentywach i w kopule, uzupełnione polichromiami Karola Dankwarta. Pośrodku wznosi się ołtarz - nagrobek św, Jacka z motywem sarkofagu dźwiganego przez ujęte w ruchliwych pozach postacie aniołów, zwieńczony figurą świętego.
Ostatnim elementem siedemnastowiecznej rozbudowy było wybudowanie przed fasadą kościoła dzwonnicy. Była to budowla na planie czworoboku, z arkadą przejściową na parterze, czterokondygnacyjna, nakryta baniastym hełmem. Dzwonnicę postawiono z fundacji przeora Mateusza Borowieckiego w 1646 roku. Na trzeciej kondygnacji tej budowli umieszczono balkon z którego za pomocą muzyki zawiadamiano o uroczystościach kościelnych. W tym samym czasie zmianie uległ również wystrój kościelnych wnętrz. Gotyckie ściany zakrywano obrazami Tomasza Dolabelli, który w klasztorze dominikańskim miał przez kilkadziesiąt lat swoją pracownię, a na międzynawowych filarach ustawiano bogate barokowe ołtarze. W takim stanie i nowej szacie świątynia przetrwała do roku 1850. Straszliwy pożar Krakowa, uznawany za najtragiczniejsze wydarzenie, największą klęskę żywiołową miasta, gdzie zniszczeniu uległo 10% zabudowy grodu - położył kres świetności kościoła. Ogień strawił praktycznie cały kościół Św. Trójcy i stojącą przed nim dzwonnicę, z której zostały zgliszcza, rozebrane podczas prac porządkowych. Zniszczeniu lub uszkodzeniu uległy przyległe do kościoła XIV wieczne krużganki, zaliczające się do najpiękniejszych tego typu elementów architektonicznych w krakowskich kościołach, w których umieszczone były portrety biskupów wywodzących się z zakonu dominikanów oraz tablice epitafijne pochodzące z cmentarza mieszczącego się niegdyś przy kościele. Uszkodzona została znajdująca się w prezbiterium brązowa płyta nagrobna Filipa Kallimacha według projektu Wita Stwosza. Jego nagrobek to najstarsze polskie epitafium przedstawiające osobę świecką - nie monarchę i nie kapłana. Spalił się nagrobek księcia krakowskiego, Leszka Czarnego (zm. około 1288 roku). Ruina zabytkowej budowli powiększyła się jeszcze w dwa tygodnie po pożarze, kiedy runął zachodni szczyt świątyni, niszcząc sklepienie nawy głównej i część sklepienia północnej nawy bocznej. Po pożodze przystąpiono do kompleksowej rekonstrukcji obiektu. W miejsce spalonej wieży dostawiono do fasady świątyni neogotycką kruchtę, która osłaniała XIV-wieczny portal gotycki głównego wejścia(odnowiony w 1893 roku, kiedy to wymieniono między innymi szereg zniszczonych fragmentów kamiennych). Przepalone mury były tak słabe, że musiano rozebrać część grożącej zawaleniem fasady. Po przystąpieniu do odbudowy okazało się, że niższe partie ścian i filarów są zbyt uszkodzone, aby mogły udźwignąć ciężar nowego sklepienia. Podparto zatem prowizorycznie filary drewnianymi stemplami i ściśnięto metalowymi obręczami. Podparto rysujące się mury i nakryto sklepieniem wspartym na filarach ceglanych, przekładanych jedynie kamieniem. Po usunięciu podpór spod łuków sklepienia nawy głównej, rano, 12 kwietnia 1855 roku część sklepienia i murów runęła. Ta katastrofa budowlana poruszyła krakowską opinię publiczną - krytykowano zwłaszcza politykę oszczędnościową przy doborze materiałów. Podstawowe prace przy odbudowie zakończono w 1872 roku. W ich wyniku wygląd świątyni uległ znacznym zmianom, co znowu spotkało się z krytyką środowisk artystycznych. Szczególnie stanowczo wystąpił między innymi rzeźbiarz E. Stehlik. Z licznymi atakami spotkała się też działalność przeora, architekta - amatora o. Mariana Pavoniego, który dokonał aranżacji wnętrz i zewnętrza w duchu neogotyckim. W tym czasie powstał obecny ołtarz główny, stalle oraz konfesjonały. W 1884 roku po odbudowie kościół konsekrowano.
Kościół kryje w sobie prawdziwe skarby architektury i sztuki, ślady świetności możnych krakowskich rodów, kupieckich i rzemieślniczych cechów oraz ważne obiekty kultu. W klasztornym skarbu przechowywana jest cudna, gotycka, alabastrowa figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem - tzw. Jackowa. Temu kościołowi swój diadem ślubny podarowała królowa Bona, który po latach został wmontowany w monstrancję i również znajduje się w skarbcu. Dominikanie cieszyli tak wielkim szacunkiem, że byli stałymi spowiednikami Bony.
Kościół Świętej Trójcy od 1957 roku posiada godność bazyliki mniejszej.
źródła:
Michał Rożek, Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, Warszawa-Kraków 1997
Michał Rożek, Sanktuaria Krakowa, Kraków 2006
Katalog Zabytków sztuki w Polsce, t. IV, część III Kościoły i klasztory Śródmieścia, 2 Warszawa 1978
http://krakow.dominikanie.pl Bazylika - Dominikanie Kraków [dostęp 2019-02-24]