Rynek Główny
Spacerując Rynkiem Głównym w Krakowie, zwróćmy uwagę na mały kościółek, usytuowany w jego południowo wschodnim narożniku, tuż u wylotu ul. Grodzkiej. To kościół św. Wojciecha - jeden z najstarszych kościołów w Krakowie. Jak przekazują nam legendy, wzniesiono go w tym miejscu na pamiątkę głoszonych tu przez św. Wojciecha kazań.
Zanim powstał kościół, który możemy oglądać dziś, prawdopodobnie już w X wieku istniała tu budowla drewniana, na co wskazują odnalezione w czasie badań archeologicznych relikty. Natomiast ten, którego fragmenty zachowały się do dziś, zbudowano pod koniec XI lub na początku XII wieku, a budowa trwała prawdopodobnie w dwóch fazach. W XVII wieku średniowieczny kościółek z inicjatywy profesora i rektora Akademii Krakowskiej Walentego Fontany został poddany gruntownej przebudowie, którą przeprowadzono w latach 1611 - 1619. Podwyższono i otynkowano wówczas mury budowli, wykonano nowe wejście od strony zachodniej (zastępując wejście wcześniejsze, umieszczone od strony południowej), nawę kościoła nakryto nową kopułą, a także podniesiono posadzkę oraz wykonano nowy wystrój wnętrza. Kolejne znaczące zmiany w wyglądzie kościoła wprowadzono w czasie przebudowy w XVIII wieku – dobudowano wtedy zakrystię oraz kaplicę św. Jana Nepomucena, a w latach 1758 - 1759 wnętrze (nawa i kopuła) zostało ozdobione malowidłami wybitnego XVIII-wiecznego twórcy polichromii kościelnych - Andrzeja Radwańskiego.
Kościół św. Wojciecha był odnawiany w latach 1781 i 1883, a w trakcie kolejnych prac remontowych stopniowo odsłaniano najstarsze partie budowli. W połowie XX wieku zostały odsłonięte romańskie mury oraz portal południowy, który znajduje się ponad trzy metry poniżej obecnego poziomu posadzki kościoła. Odsłonięte zostały relikty pierwotnej, drewnianej budowli, ponad nimi – dolne partie romańskich, dwunastowiecznych murów. Mury te również znajdują się dużo niżej niż dzisiejszy poziom posadzki kościoła.
Obecnie tzw. kościół dolny jest prawie w całości odsłonięty. Urządzone są tam ekspozycje Muzeum Archeologicznego, na których zaprezentowane są między innymi mury fundamentów romańskiego kościoła, liczne eksponaty znalezione w czasie badań archeologicznych w tym miejscu. Można tam zobaczyć również szkielety zmarłych, które pochodzą z istniejącego niegdyś przy kościele św. Wojciecha cmentarza, który według ustaleń badaczy był użytkowany od XI do XIV wieku.
W połowie XX wieku w czasie prowadzonych remontów i badań archeologicznych w kościele usunięto sporą część wyposażenia, co miało służyć lepszemu wyeksponowaniu odkrytych średniowiecznych murów. Wówczas wykonano w kopule nową polichromię, której autorem jest Eugeniusz Czuchorski.
Kościół św. Wojciecha, który możemy zwiedzać dziś jest orientowaną barokową budowlą jednonawową, w której relikty średniowieczne współistnieją z elementami nowożytnymi. Poziom posadzki w kościele jest nieco obniżony względem poziomu Rynku, co jest wynikiem stopniowego podnoszenia się z biegiem lat poziomu Rynku. W XIX wieku częściowo kościół otoczono ogrodzeniem z kamiennych pachołków z łańcuchami. W partiach romańskich budowla jest murowana z kamiennej kostki, natomiast partie nowożytne budowano z cegły i otynkowano. Kościół wzniesiony jest na prostokątnym planie, wyraźnie możemy odróżnić murowane partie średniowieczne oraz nowsze, w nawie podkreślone boniowaniem w narożnikach. Prostokątne prezbiterium jest nakryte dwuspadowym dachem, ozdobionym barokową, ażurową wieżyczką na sygnaturkę, wykonaną w 1. połowie XVII wieku. Przy północnej ścianie prezbiterium stoi półkolista zakrystia nakryta półkopułką, dobudowana w 1711, a od strony południowej – prostokątna kaplica, którą dobudowano w 1778 roku. Pierwotnie kaplica nosiła wezwanie św. Jana Nepomucena, a od 1871 jest poświęcona bł. Wincentemu Kadłubkowi. Kaplica ta została odnowiona w ostatnich latach – zobaczymy tam późnobarokowy, drewniany ołtarz oraz polichromie, ze słabo czytelnymi scenami figuralnymi. Nawa kościoła jest nakryta eliptyczną kopułą na pendentywach, zwieńczoną zgrabną latarnią zdobioną toskańskimi pilastrami i nakrytą małą kopułką. Pod nawą, od strony północnej znajduje się krypta grobowa, zbudowana w XVII wieku. Wejście do kościoła znajduje się od strony zachodniej i ujęte jest w dekoracyjny, późnobarokowy portal z 2. połowy XVIII wieku. Od strony wschodniej możemy zobaczyć widoczną, pierwotną ścianę szczytową budowli z romańskim oknem. Od strony północnej w ścianie nawy znajduje się jeszcze jedno romańskie, zamknięte półkoliście okno, a po stronie południowej - romański trójskokowy, zamknięty półkoliście portal.
Wnętrze kościoła to krótka, prostokątna nawa i sporo węższe od niej, prostokątne prezbiterium. Prezbiterium jest przekryte sklepieniem kolebkowym, a przechodząc z niego do zakrystii mijamy późnobarokowy, prostokątny portal wykonany z marmuru dębnickiego w 2. połowie XVIII wieku.
Ołtarz główny ustawiony w kościele św. Wojciecha to dzieło późnobarokowe, datowane na około połowę XVIII wieku. W ołtarzu zobaczymy posągi dwóch świętych biskupów w złotych szatach – św. Wojciecha i św. Stanisława. W polu centralnym, flankowanym dodatkowo przez smukłe, złote kolumny umieszczono obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, ujęty w piękną, złotą ramę. Jest to obraz barokowy, wykonany około XVII wieku. Głowy Matki Boskiej i Dzieciątka na obrazie zdobią złote, rokokowe korony. W zwieńczeniu ołtarza umieszczono siedemnastowieczny obraz św. Tekli, ozdobiony ustawionymi po bokach dwoma figurami aniołów w złotych szatach oraz złoconym Okiem Opatrzności w promienistej glorii.
Na łuku tęczowym oddzielającym prezbiterium i nawę umocowana jest poprzeczna, drewniana belka z gotyckim krucyfiksem, datowanym na 1. połowę XV wieku. Gotyckiej figurze Chrystusa wiszącego na krzyżu w XVIII wieku dodano koronę oraz złote perizonium, wykonane z blachy. Po bokach tęczy, na wschodniej ścianie znajdują się dwie romańskie nisze, a wyżej, na wysokości krucyfiksu umieszczono dwie barokowe figury aniołów, w złotych, pofałdowanych szatach, ustawione na dekoracyjnych konsolach. Figury te datuje się na 1727 i przypisuje Antoniemu Frąckiewiczowi.
Bęben kopuły nad nawą zdobią barwne polichromie wykonane współcześnie przez E. Czuchorskiego. Przy ścianach bocznych nawy kiedyś ustawione były ołtarze boczne, które usunięto w połowie XX wieku. Pierwszy z nich - w stylu regencji, datowany był na 1. połowę XVIII wieku, w jego polu centralnym, flankowanym przez pilastry ustawiony był posąg św. Onufrego. Natomiast drugi ołtarz boczny – późnobarokowy, powstał około 1727, i przypisuje się go A. Frąckiewiczowi. W ołtarzu tym był ustawiony posąg św. Jana Nepomucena, a w zwieńczeniu umieszczony obraz św. Józefa z Dzieciątkiem. Obecnie w kościele św. Wojciecha zobaczymy jeden ołtarz boczny, ustawiony w kaplicy bł. Wincentego Kadłubka. Jest to ołtarz rokokowy, datowany na przełom XVIII i XIX w. Zwróćmy uwagę na obraz św. Wincentego Kadłubka znajdujący się w polu centralnym ołtarza – jest to dzieło przypisywane Szymonowi Czechowiczowi.
W trakcie redukowania wyposażenia wnętrza kościoła, usunięta została również rokokowa ambona, datowana na około połowę XVIII wieku, zdobioną płaskorzeźbionymi scenami z życia św. Jana Nepomucena, z płaskorzeźbioną postacią Chrystusa Dobrego Pasterza w zaplecku. Zwiedzając wnętrze zobaczymy natomiast dwie przyścienne osiemnastowieczne kropielnice, wykonane z marmuru dębnickiego oraz późnobarokowy chór muzyczny, zbudowany w 1. połowie XVIII wieku na którym znajdują się dziś rokokowe organy. Drewniany parapet chóru ma lekko pofalowaną linię i zdobi go motyw lambrekinów. W kościele ustawione są jeszcze osiemnastowieczne ławki oraz dwa późnobarokowe konfesjonały z XVIII wieku, z których jeden został przeniesiony z krakowskiego kościoła św. Piotra i Pawła.
Po lewej stronie nawy na ścianie umieszczone jest duże, malowane na desce przedstawienie św. Wojciecha, ukazanego na złotym tle ze scenkami z jego życia po bokach: sceną „Strącenia bałwana” oraz „Nawracanie pogan”. Obraz ten jest przypisany malarzowi Kacprowi Kuncz i datowany na 1636 rok. Pierwotnie prawdopodobnie był umieszczony w ołtarzu głównym kościoła.
Większość obrazów, które niegdyś zdobiły wnętrze kościoła, dziś jest przechowywana w domu Rektora kościoła – wśród nich między innymi: pochodzące zapewne z dawnego ołtarza, datowane na koniec XVI wieku dwa późnorenesansowe skrzydła tryptyku, malowane na desce. Na awersach skrzydeł przedstawiono sceny: Ofiarowanie Marii w świątyni, Zwiastowanie, Nawiedzenie oraz Adoracja Dzieciątka; na rewersach natomiast: śś. Urszula, Małgorzata, Dorota, Barbara. W kościele św. Wojciecha znajdował się również datowany na 1. połowę XVI wieku obraz zatytułowany Misericordia Domini, przedstawiający Matkę Boską ze św. Janem oraz parą fundatorów i tarcza herbową. Obraz ten został do kościoła św. Wojciecha sprowadzony z kościoła cystersów w Mogile a następnie powtórnie tam przeniesiony.
Kościół św. Wojciecha mimo swoich niewielkich rozmiarów, jest dziś bardzo istotnym punktem na mapie zabytków Krakowa. Przez wiele lat był zaniedbany i niedoceniany, a obecnie między innymi dzięki bardzo ciekawej ekspozycji muzealnej przyciąga wielu turystów. Do dziś kościół ten pełni funkcje liturgiczne, a od 1949 jest kościołem rektoralnym.