ul. Jeziorko 40
Kościół Św. Grzegorza Wielkiego stoi przy ul. Jeziorko, na osiedlu Ruszcza, należącym do Dzielnicy XVIII Nowa Huta, we wschodniej części Krakowa. Kiedyś Ruszcza była jedną z wielu podkrakowskich wsi, a przez kolejne stulecia kilkakrotnie zmieniała właścicieli - należała między innymi do rodu Gryfitów, do rodziny Branickich, a od końca XVIII wieku do rodziny Popielów. W 1951 obszar Ruszczy został włączony w granice Krakowa.
Już w XIV wieku w Ruszczy stał pierwszy, romański kościół, a w 1312 powstała tam samodzielna parafia. Fundację romańskiej świątyni przypisuje się Jaksie Gryficie, który przez niektórych badaczy jest uznawany za protoplastę rodu Gryfitów. W około 1420 w miejscu romańskiego, wybudowano drugi kościół w stylu gotyckim, ufundowany przez krakowskiego stolnika, Wierzbiętę z Branic, potomka rodu Gryfitów i właściciela wsi Ruszcza. Kościół ten zachował się do dziś w swojej gotyckiej postaci, częściowo został jednak przekształcony w czasach nowożytnych.
Kościół św. Grzegorza Wielkiego to murowana z czerwonej cegły, orientowana budowla, wzniesiona na prostokątnym planie i opięta szkarpami. Od strony północnej do prezbiterium przylega stara gotycka zakrystia, a od strony wschodniej: nowa zakrystia, która zajęła miejsce usytuowanej tu pierwotnie Kaplicy Badenich. Zakrystia ta została dobudowana w latach 20. XX wieku wg projektu Adolfa Szyszko Bohusza – jest otynkowana na biało, wyraźnie odcinając się od ceglano-czerwonej bryły kościoła i ma formę rotundy nakrytej kopułą zwieńczoną kolumienkową latarnią,. Natomiast od strony zachodniej, w fasadzie kościoła widzimy jedną, niewysoką i zwieńczoną ostrosłupowym hełmem prostokątną wieżę z dwoma małymi, prostokątnymi okienkami i prostokątnym wejściem głównym.
Wnętrze kościoła ma charakter barokowy, jest mocno oświetlone przez duże okna w ścianach nawy. Ściany są otynkowane na neutralny, jasnobeżowy kolor i artykułowane płaskimi pilastrami. Podzielone na dwa przęsła i zamknięte prostą ścianą prezbiterium jest węższe od nawy i nakryte krzyżowo-żebrowym sklepieniem, z polichromowanymi, dwubarwnymi żebrami oraz polichromowanymi zwornikami. Jego wnętrze oświetlają dwa, umieszczone po prawej stronie, gotyckie, ostrołukowe okna, w których zobaczymy zakomponowane w środku dwie małe kwatery w witrażami o żywej, intensywnej kolorystyce. Na jednej z nich przedstawiono postać św. Grzegorza Wielkiego, na drugiej natomiast widnieje scena ze słynnego Epitafium Wierzbięty. Zabytek ten, obecnie przechowywany w zbiorach krakowskiego Muzeum Narodowego, pierwotnie był umieszczony w prezbiterium kościoła w Ruszczy. Malowane na desce Epitafium jest datowane na 1425, jest na nim przedstawiona scena adoracji Matki Boskiej z Dzieciątkiem przez klęczącego u Jej stóp Wierzbiętę, ubranego w czarną, rycerską zbroję. Przed Matką Boską stoi jeszcze wstawiający się za zmarłym patron kościoła św. Grzegorz. Epitafium Wierzbięty jest dziś jednym z najważniejszych zabytków polskiego malarstwa gotyckiego.
Na ścianie przy obydwu oknach w widzimy dwie namalowane postaci świętych, ujęte w namalowane wysoki, arkady, powtarzające kształt okna. Przy oknie bliższym ołtarza widnieje postać św. Wojciecha, natomiast przy drugim oknie: postać św. Stanisława z Piotrowinem, opatrzona podpisem „W 700-LECIE KANONIZACJI/ŚW. STANISŁAW BISKUP KRAKOWSKI/1253-1953”.
Po lewej stronie prezbiterium znajduje się półkoliste, arkadowe przejście do starej zakrystii, nad arkadą natomiast możemy podziwiać odkryte w czasie prowadzonych w ostatnich latach prac konserwatorskich fragmenty polichromii. Są wśród nich sceny figuralne oraz rozmaite motywy ornamentalne - na najstarszych odkrytych fragmentach zidentyfikowano datowane na średniowiecze sceny określane jako „Uczta eucharystyczna”, natomiast nowsze malowidła są datowane na renesans i są to fragmenty ornamentalnych motywów roślinnych. Pozostałe malowidła w kościele, które możemy podziwiać między innymi na sklepieniu nawy, wykonał około połowy XX wieku Józef Dutkiewicz.
W prezbiterium w XVII wieku ustawiono nowy, barokowy ołtarz główny, dekorowany złoconym snycerskim ornamentem o motywach stylizowanych liści i główkami aniołków. W jego polu centralnym, flankowanym przez złote korynckie kolumny umieszczony jest duży obraz z przedstawieniem patrona świątyni, ujęty w dekoracyjną złotą ramę. Obraz ten powstał około 1664 i jest wierną kopią nie zachowanego do dziś dzieła Annibale Carraciego. Pola boczne natomiast mają formę nisz, w których ustawione są barwne, polichromowane figurki dwóch świętych biskupów – po prawej stronie św. Stanisława, a po lewej św. Wojciecha. Natomiast w zwieńczeniu umieszczono owalny obraz z przedstawieniem Marii w otoczeniu aniołów oraz dwie figury aniołów w złotych szatach po bokach. Nad całością góruje trójkąt z Okiem Opatrzności, otoczony promienistą glorią z główkami aniołków.
Przed ołtarzem zobaczymy hebanowe tabernakulum datowane na około 1700 r. Zdobią je alabastrowe kolumienki oraz płytki z barwnymi, mozaikowymi przedstawieniami pejzażowymi ujętymi w dekoracyjne ramki ze stylizowanych złotych liści oraz dwie małe figurki klęczących aniołów.
W ścianie po prawej stronie prezbiterium wmurowane są dwie tablice, na które warto zwrócić uwagę. Pierwsza z nich to kamienna płyta nagrobna, wykonana w 1425, upamiętniająca fundatora świątyni, Wierzbiętę z Branic. Zmarły został na niej ukazany w pozycji klęczącej, ubrany w rycerską zbroję, a u jego stóp możemy zobaczyć tarczę z herbem rodowym Gryfitów. Druga z tablic jest wykonana z czarnego marmuru i upamiętnia wizytację kościoła przez kardynała Adama Sapiehę oraz wizytatora apostolskiego kardynała Achillę Ratti, która miała miejsce dn. 11.IX.1918 roku. Zdobią ją namalowane wokół na ścianie girlandy owocowo-kwiatowe oraz dwa aniołki.
Zwiedzając prezbiterium zwróćmy jeszcze uwagę na ustawiony tam stół eucharystyczny oraz pulpitową ambonę, wsparte na podobnych jak te w ołtarzu głównym złotych kolumnach korynckich.
Korpus kościoła to dwie, dwuprzęsłowe nawy. Prezbiterium jest oddzielone od nawy głównej półkolistą tęczą z ustawionym na belce krucyfiksem, a przy ścianie tęczowej od strony nawy zobaczymy dwa ołtarze boczne, datowane na XVIII wiek. Ołtarze te mają podobną formę, pomalowane na jasny kolor, są dekorowane złoconymi ornamentami a ich pola centralne flankują złote kolumienki. W ołtarzu po prawej stronie umieszczony jest krucyfiks, datowany na 2. połowę XVII wieku, w drugim natomiast zobaczymy wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem, okryty złoconą sukienka. Korpus kościoła jest dość niski, nawa główna jest przekryta wykonanym w XVII wieku sklepieniem kolebkowym z gurtami oraz lunetami i oświetlona przez duże, półkoliste okna. Nawa północna natomiast sklepiona jest podobnie jak prezbiterium - krzyżowo żebrowo, a w jej wschodniej części ustawiony jest ołtarz boczny, datowany na XVIII wiek, z siedemnastowiecznym krucyfiksem w polu centralnym. W zachodniej części kościoła znajduje się niska kruchta oraz chór muzyczny z lekko wypukłym parapetem, otwarty do nawy półkoliście.
Na terenie wokół kościoła niegdyś znajdował się parafialny cmentarz, o którym przypomina dziś grobowiec rodziny Popielów. W pobliżu kościoła można odwiedzić jeszcze jedno miejsce związane z tym rodem – dawny pałac Popielów, datowany na 2. połowę XIX wieku.