Kościół pod wezwaniem św. Benedykta
Dekanat 7
ul. Porucznika Antoniego Stawarza
Kościół św. Benedykta, stojący od wieków na Wzgórzu Lasoty na krakowskim Podgórzu, to najmniejszy wśród krakowskich kościołów. Usytuowany jest w jednym z ciekawszych miejsc Krakowa, a jego historia pozostaje nadal nie do końca poznaną. Podgórze – dzielnica położona na prawym brzegu Wisły, słynie z wielu ciekawych miejsc i obiektów, pochodzących z różnych czasów. W epoce paleolitu istniały tu bogate złoża krzemienia (stąd nazwa: Krzemionki Podgórskie), co przyczyniło się szczególnie do rozwoju osadnictwa. Pierwszy kościół św. Benedykta powstał prawdopodobnie około XI wieku, co potwierdzają archeolodzy, badający te tereny w 2. połowie XX wieku, którzy odkryli, że pierwszym stojącym tu obiektem była rotunda, wzniesiona około X wieku, bliźniaczo podobna do stojącej dziesięciowiecznej rotundy na Wawelu (przekształconej w XIV wieku na kaplicę św. Feliksa i Adaukta). Jak wskazują badania archeologiczne, do podgórskiej rotundy przylegała siedziba książęca, a wokół znajdowały się zabudowania osadnicze. W XII wieku na fundamentach tej rotundy zbudowano nowy kościół, a jego pierwotna forma uległa znacznemu przekształceniu w czasach nowożytnych, pod koniec XV lub z początkiem XVI wieku. Prace archeologiczne, prowadzone w czasie remontu na początku XX wieku wykazały, że jego ściany do ok. ¾ wysokości są zbudowane z kamienia, a ich wyższe partie jeszcze w średniowieczu zostały nadbudowane z cegły.
Kościół św. Benedykta prawdopodobnie był fundacją tynieckich benedyktynów, którzy już od 1. połowy XI wieku mieli swoje opactwo w Tyńcu i do nich należały między innymi obszary Krzemionek Podgórskich. Za połączeniem tej fundacji z zakonem benedyktynów przemawia również wezwanie kościoła. W źródłach historycznych kościół ten jest po raz pierwszy wymieniany w 1254, jako własność zwierzynieckich Sióstr Norbertanek - wzmianka taka pojawia się w Kodeksie Dyplomatycznym Katedry Wawelskiej. Mimo, że był świątynią murowaną, z niewiadomych przyczyn uległ w ciągu kolejnych stuleci zrujnowaniu. Przez długi czas w ogóle nie był remontowany - dopiero pod koniec XVI wieku został gruntownie odnowiony z inicjatywy ks. Mikołaja Drozdowskiego. Począwszy od końca XVI wieku kilkakrotnie zmieniał swoich właścicieli – do 1598 patronat nad nim sprawowali kasztelan sandomierski Krzysztof z Komorowa i Zbigniew z Brześcia Lanckoroński. Za zgodą biskupa Bernarda Maciejowskiego zrzekli się tego patronatu na rzecz Zakonu Ducha Świętego, i od 1605 kościołem św. Benedykta zarządzał krakowski klasztor św. Ducha. Do dziś przypomina o tym malutka barokowa wieżyczka na dachu kościoła, ozdobiona znakiem zakonu – podwójnym krzyżem. Sytuacja uległa zmianie ponownie w 1772 – w czasie rozbiorów kościół został opuszczony i zaniedbany przez Duchaków, którym brak było środków na jego utrzymanie i konserwację. Msze Święte odprawiano w nim tylko dzięki inicjatywie jednego z mieszkańców Podgórza, kupca Jędrzeja Hallera, który na własny koszt sprowadzał raz w tygodniu kapłana. Po śmierci Jędrzeja Hallera kościół pozostał zupełnie opuszczony i ulegał stopniowej degradacji. W latach 60-ych XIX wieku podjęto decyzję o jego zburzeniu – na szczęście mocno sprzeciwił się temu ówczesny proboszcz parafii podgórskiej, ks. Jan Komperda, i z jego inicjatywy kościół zachowano i odnowiono. Kościół do dziś pozostaje pod opieką parafii św. Józefa na Podgórzu.
Kościół św. Benedykta, wzniesiony został na prostokątnym planie z prezbiterium skierowanym ku wschodowi. Przykryty jest dachem z gontów, z umieszczonymi na obydwu krańcach krzyżami oraz wspomnianą już powyżej, małą wieżyczką z podwójnym krzyżem (krzyż Duchaków). Elewacje zewnętrzne są otynkowane i wzmocnione pochyłymi szkarpami, dobudowanymi około XV/XVI wieku. Do wnętrza kościoła prowadzi jedno wejście, umieszczone po stronie południowej. Nieduża, prostokątna nawa i nieco węższe prezbiterium sklepione są gotyckim krzyżowym sklepieniem z mocno zaakcentowanymi żebrami. Na ścianach można zobaczyć tablice epitafijne, pochodzące z początków istnienia Podgórza. W prezbiterium ustawiony jest, poświęcony św. Benedyktowi, nieduży ołtarz główny – w polu centralnym umieszczony jest obraz z przedstawieniem świętego, flankowany przez kolumny ozdobione złotymi ornamentami. Pola boczne mają formę płytkich nisz. W zwieńczeniu umieszczona jest promienista gloria i dekoracyjne wazony. Zwiedzając wnętrze warto zwrócić również uwagę na malowidła z przedstawieniami scen z życia benedyktynów, dekorujące chór.
Kościół Św. Benedykta w 1975 został wpisany do rejestru zabytków, obecnie nie pełni funkcji liturgicznych i jest otwierany tylko dwa razy w roku: 21. marca, czyli w dzień święta św. Benedykta oraz w każdy pierwszy wtorek po świętach Wielkanocnych, w czasie odbywających się na Kopcu Kraka uroczystości Rękawki. Przy kościele, po południowo wschodniej stronie Wzgórza Lasoty znajduje się Stary Cmentarz Podgórski, założony w XVIII wieku.
Opracowała Katarzyna Zychowicz