KOŚCIÓŁ P.W. NAJŚWIĘTSZEGO SERCA PANA JEZUSA
DOM ZGROMADZENIA SIÓSTR MIŁOSIERDZIA NA KLEPARZU
ul. Warszawska 8
Dom Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia wraz z należącym do niego kościołem Najświętszego Serca Pana Jezusa usytuowany jest na krakowskim Kleparzu, przy ul. Warszawskiej, w zachodniej pierzei jej zabudowań. Pierwotnie znajdowały się tutaj kaplica Miłosierdzia Bożego oraz drewniany szpital św. Floriana, zbudowany w XIV wieku. Szpital uległ zniszczeniu w czasie wielkiego pożaru w 1. połowie XVI wieku, ale został ponownie odbudowany z inicjatywy i fundacji kleparskich rajców. Przy szpitalu wzniesiono wówczas – również z fundacji rajców Kleparza oraz biskupów krakowskich, między innymi biskupa Franciszka Krasińskiego, nową kaplicę śś. Szymona i Judy. W 1. połowie XVII wieku Kleparz zostaje dotknięty kolejnym pożarem, który dokonuje wielkich zniszczeń, ale już około 1640 zrujnowaną kaplicę zastąpiono nowym kościołem. Kościół ten na podstawie zachowanych dokumentów, rekonstruowany jest jako jednonawowa, dwuprzęsłowa budowla, z prezbiterium zwróconym w stronę zachodnią oraz zakrystią od strony północno zachodniej, z drewnianym, polichromowanym chórem muzycznym i kolebkowym sklepieniem. Przy kościele dobudowany był parterowy szpital oraz przylegający do niego dom prebendarza. Około połowy XVIII wieku szpital podupadł i został przeznaczony na przytułek dla ubogich, a kościół, zniszczony i zrabowany w czasie konfederacji barskiej przestał pełnić funkcje sakralne – był używany jako spichlerz, i coraz bardziej podupadał. Na początku XIX wieku zburzone zostały przykościelne zabudowania – zakrystia i dom prebendalny. Następne lata przynosiły kolejne zmiany: w 1818 zabudowania wraz z całym wyposażeniem zostały w drodze licytacji zakupione przez dyrektora miejskiego teatru Jacka Kluszewskiego, jeszcze w 1. połowie XIX wieku przeszły na własność Błażeja Brodzińskiego i zostały częściowo wyremontowane, część dawnego szpitala zaadaptowano na stajnie. Od 1854 właścicielem był Leon Rzewuski, właściciel sąsiednich zabudowań. Momentem przełomowym w historii tego miejsca był 1858, kiedy cały kompleks zabudowań dawnego szpitala i kościoła zostały zakupione przez krakowskiego biskupa Ludwika Łętowskiego i przeznaczone na siedzibę Domu Centralnego Galicyjskiej Prowincji Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia, tzw. Sióstr szarytek. Z inicjatywy pierwszej przełożonej zgromadzenia, Marii Talbot, w latach 1859 - 1861 przeprowadzono gruntowny remont i przebudowę dawnego szpitala, według projektów architekta Feliksa Księgarskiego. Strych został wówczas zaadaptowany do celów mieszkalnych. W 1862 dobudowano zaprojektowane przez inż. Józefa Straussa skrzydło boczne od strony północnej, ustawione prostopadle do istniejącego budynku - przeznaczono je na pomieszczenia seminarium. W latach 1869 - 1871 przebudowano korpus główny zabudowań i nadano nowy, późnoklasycystyczny kształt elewacji frontowej, przebudowanej wg projektów architekta Filipa Pokutyńskiego. Dobudowano też nowe skrzydło, od strony południowej. Również z inicjatywy zgromadzenia przystąpiono do budowy nowego kościoła, który usytuowany został na przedłużeniu osi dawnego kościoła. Projekt nowej świątyni wykonał architekt Filip Pokutyński, budowę zrealizowano już w 1871 a pracami kierował Jan Zieliński. Dnia 17 września 1871 arcybiskup Mariano Falcinelli Antoniacci, nuncjusz apostolski w Wiedniu, dokonał uroczystej konsekracji kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa przy Domu Sióstr Miłosierdzia Prace budowlane we wnętrzach kościoła i klasztoru trwały jeszcze w kolejnych latach XIX i XX wieku, między innymi nadbudowano trzecie piętro nad południowym skrzydłem i dobudowano trzykondygnacyjną oficynę.
Nim opiszę zespół zabudowań Sióstr Miłosierdzia, wspomnę kilka słów o samym zgromadzeniu. Jego pełna nazwa brzmi: Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo. Powstało w 1633 we Francji, w 1668 zostało zatwierdzone przez papieża Klemensa IX. W Polsce pierwsze zgromadzenie powstało w Warszawie w 1659, w 1712 powstała polska Prowincja Sióstr Miłosierdzia, z Domem Centralnym w Warszawie, w 1799 powstała Prowincja Galicyjska, która od 1859 ma swój Dom Centralny w Krakowie. Obecnie w Polsce istnieją trzy prowincje: Chełmińsko-Poznańska, Krakowska, Warszawska.
Kleparski Dom Sióstr Miłosierdzia to zespół trzech połączonych ze sobą dwupiętrowych budynków – największy z nich to prostokątne skrzydło główne, usytuowane wzdłuż ul. Warszawskiej. Prostopadle do skrzydła głównego stoją dwa krótsze skrzydła boczne, przy północnym i południowym jego krańcu, tworząc od strony zachodniej wewnętrzny dziedziniec z kościołem na osi. Od tej strony również znajduje się ogród, który od strony południowej sąsiaduje z kamienicami przy ul. Św. Filipa oraz ogrodem klasztoru Misjonarzy, a od strony północno zachodniej z parkiem zabytkowego pałacu Tarnowskich przy ul. Szlak. Zwiedzając Kleparz warto zwrócić uwagę na ten pałac, zbudowany na początku XVI wieku, w XIX wieku zakupiony przez rodzinę Tarnowskich i przebudowany wg projektów krakowskiego architekta Antoniego Łuszczkiewicza.
Całe założenie wzniesione jest z cegły i otynkowane. W skrzydle głównym pomieszczenia mają układ dwutraktowy, natomiast w skrzydłach bocznych – układ jednotraktowy. Na osi głównego skrzydła umieszczona jest duża sień oraz furta. Jego prostą, pozbawioną dekoracji elewację frontową, którą oglądamy podążając wzdłuż ul. Warszawskiej, zdobi jedynie płytki, trzyosiowy ryzalit. Swoją szerokością jest on równy dawnemu kościołowi śś. Szymona i Judy. Pionowe podziały trzykondygnacyjnego ryzalitu są wyznaczone przez toskańskie pilastry, w dwóch niższych kondygnacjach wykonane w wielkim porządku. Całość zwieńczona jest trójkątnym, gzymsowanym naczółkiem z małym, owalnym okienkiem. Na środkowej osi ryzalitu znajduje się wejście główne do Domu, a po bokach - wejścia boczne. Zwiedzając Dom Szarytek od zewnątrz, zwróćmy uwagę na obraz umieszczony w elewacji północnej – malowany na płótnie, dziewiętnastowieczny wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej, wstawiony w przeszkloną gablotę. W murze od strony południowej natomiast znajdują się dwie kapliczki – z rzeźbą św. Wincentego à Paulo, poświęconą, jak wskazuje napis na rzeźbie, dnia 24. IV. 1864 w St-Vincent-de-Paul we Francji; oraz druga: z żeliwną figurą Św. Józefa z Dzieciątkiem z końca XIX wieku. Poza tym na dziedzińcu od strony południowo wschodniej ustawiona jest betonowa figura Serca Pana Jezusa z 1923 roku.
W swoich zbiorach Dom Sióstr Miłosierdzia posiada ciekawe przykłady mebli dziewiętnastowiecznych – są wśród nich empirowe fotele, zdobione uskrzydlonymi sfinksami na poręczach, wykonane w 1. połowie XIX wieku, a także meble eklektyczne i secesyjne. Poza tym zgromadzenie posiada spore zbiory rzemiosła artystycznego – paramenty liturgiczne, złotnictwo, tkaniny oraz ceramikę i szkło, w większości dziewiętnastowieczne.
Skryty za głównym skrzydłem Domu Zakonnego kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa jest praktycznie nie widoczny od strony ul. Warszawskiej – jego obecność sygnalizuje nam umieszczona nad kruchtą wysoka, widoczna z daleka ośmioboczna wieża na sygnaturkę, z czterema tarczami zegarowymi, nakryta namiotowym, blaszanym dachem. Kościół jest neoromańską, murowaną jednonawową budowlą z kamiennymi detalami architektonicznymi, wzniesioną na planie krzyża łacińskiego. Szeroka nawa podzielona jest na dwa przęsła, a transept - na trzy przęsła, z których te skrajne są znacznie węższe niż środkowe. Korpus nawy poprzedzony jest dwukondygnacyjnym aneksem – jego pierwsza kondygnacja to kruchta, na piętrze natomiast znajduje się chór zakonny. Zwrócone w zachodnią stronę, jednoprzęsłowe prezbiterium, jest zamknięte półkolistą absydą i nieco węższe niż nawa. Po jego bokach dobudowane zostały dwa nieduże pomieszczenia na planie kwadratu – skarbczyk od strony południowej oraz zakrystia od strony północnej. Zewnętrzne elewacje kościoła są opięte szkarpami, dekorowane gzymsami na ceglanych, arkadkowych fryzach. Na osi zamykającej prezbiterium absydy znajduje się mała przybudówka, ujęta lizenami, dekorowana wieńczącym fryzem arkadkowym – tam znajduje się wejście do krypty, umieszczonej pod prezbiterium i transeptem.
Prezbiterium kościoła oraz chór zakonny są przekryte sklepieniem krzyżowym, które wspiera się na przyściennych filarach z półkolumnami o charakterystycznych kostkowych kapitelach (kapitele w kościele wykonał ojciec Stanisława Wyspiańskiego, rzeźbiarz Franciszek Wyspiański). W nawie, transepcie oraz w kruchcie zobaczymy sklepienia krzyżowo żebrowe na gurtach, wsparte na przyściennych filarach z wiązkami półkolumn o podobnych kostkowych kapitelach. Wnętrze kościoła oświetlają półkoliste okna, zdobione gzymsami, laskowaniami i czterolistnymi maswerkami. W absydzie prezbiterium okna umieszczone są w dekoracyjnych arkadkach. W zakrystii i skarbczyku natomiast znajdują się rozety, dekorowane maswerkami o motywach kolumnowych arkadek.
Wejście do świątyni znajduje się we wschodniej ścianie kościoła. Wewnątrz ścianę tą tworzą dwie kondygnacje potrójnych półkolistych arkad, a otwór wejściowy umieszczono w dolnej środkowej arkadzie, arkady boczne natomiast są ślepe. Poza tym w kruchcie umieszczono dwa dodatkowe wejścia boczne – od strony południowej znajduje się wejście na dziedziniec oraz do pomieszczeń mieszkalnych, natomiast od strony północnej wejście do ganku, znajdującego się z tej strony głównego skrzydła klasztoru.
Wnętrze kościoła odznacza się bardzo jednorodną dekoracją, w której dominują motywy ikonograficzne związane z zakonem Szarytek oraz motywy maryjne. Ściany zdobią barwne polichromie wykonane w 2. połowie XIX wieku, których twórcami są trzej bracia, malarze wiedeńscy - Józef, Karol, Ignacy Schönbrunnerowie, a pracami kierował Fryderyk Staudinger. W 1968 malowidła zostały odnowione przez Witolda Chomicza, a w 1980 odnawiała je firma braci Stanisława i Pawła Mitków.
Na elementach konstrukcyjnych budowli wykonano malowidła o charakterze dekoracyjnym – na filarach przyściennych na żebrach, gurtach, łukach archiwolt oraz na ościeżach okien zobaczymy barwne geometryczne wzory ornamentalne z motywami rombów, palmet i stylizowanych ornamentów roślinnych, wśród których rozpoznajemy owoce granatu oraz kłosy. Wśród nich przeplatają się symbole maryjne: korona, lilia, monogram „M”. W zakrystii, na tle lilii i monogramów przedstawiono rewers Cudownego Medalika z datą pierwszego objawienia św. Katarzyny Labouré - 1830 - ta święta mistyczka należała do zgromadzenia Szarytek i jest w tym zgromadzeniu obdarzana szczególnym kultem. Z jej objawieniami wiąże się tradycja i kult Cudownego Medalika. Na jego awersie znajduje się wizerunek Maryi z wyciągniętymi ku ziemi ramionami oraz wężem pod stopami, natomiast na rewersie widnieje napis: „I. M”. – tzn. Immaculata Maria (Niepokalana Maryja) oraz dwa serca: jedno oplecione cierniami a drugie przebite mieczem. Motyw Cudownego Medalika będzie bardzo często pojawiał się w kościele Szarytek.
Oprócz polichromii o charakterze ornamentalnym, pojawiają się również przedstawienia figuralne. W polach sklepienia prezbiterium Fryderyk Staudinger wykonał medaliony z popiersiami czterech Ewangelistów, na absydzie natomiast widzimy wykonaną przez Karola Schönbrunnera grupę trzech aniołów z atrybutami Matki Boskiej – berłem, koroną, lilią oraz kadzielnicą i banderolą z tekstem pozdrowienia anielskiego. Na bocznych ścianach prezbiterium przedstawione zostały dwie sceny związane z historią i tradycją zakonu szarytek: „Objawienie Serca Pana Jezusa św. Małgorzacie Marii Alacoque” oraz „Św. Wincenty à Paulo polecający Serce Jezusa zgromadzeniu misjonarzy i szarytek w Polsce”. Malowidła w nawie i transepcie kontynuują tematyką malowideł prezbiterium. Na łuku tęczowym między prezbiterium i nawą widnieją trzy malowane medaliony z aniołami oraz werset łaciński z pozdrowieniem anielskim. W transepcie na zachodniej ścianie umieszczono herb krakowskiego biskupa Ludwika Łętowskiego – herb Ogończyk oraz herb Antoniacci, arcybiskupa Maiano Falcinelli Antoniacciego. Na sklepieniach transeptu wykonano podobne jak w prezbiterium malowane medaliony z popiersiami – tutaj są to popiersia polskich świętych i błogosławionych: Jacka, biskupa Stanisława, Jana Kantego, Wincentego Kadłubka, Kazimierza, biskupa Wojciecha, Stanisława Kostki oraz Szymona z Lipnicy. Podobne malowane medaliony widzimy na sklepieniu nawy, gdzie w medalionach umieszczono wizerunki Dwunastu Apostołów, namalowanych również przez K. Schönbrunnera.
W chórze zakonnym zobaczymy już nowsze polichromie, wykonane w 1980 przez Pawła Mitkę – znajduje się tam wizerunek Matki Boskiej od Cudownego Medalika, scena Objawienia się Matki Boskiej św. Katarzynie Labouré oraz: Matka Boska w typie Virgo Potens, papież Jan Paweł II ze swoim papieskim herbem oraz herb Zgromadzenia ss. Miłosierdzia.
Do 1945 w oknach kościoła znajdowały się witraże, wykonane w 1871 w firmie Carla Geylinga w Wiedniu – do dziś zachowała się jedynie bordiura o dekoracji roślinnej oraz maswerkowe zwieńczenia z motywem krzyża i rozetek.
Wyposażenie kościoła szarytek w dużej części zostało zaprojektowane przez F. Pokutyńskiego w 1871 roku. Ołtarze zostały wykonane w wiedeńskiej firmie Franciszka Jobsta. W ołtarzu głównym widzimy figurę Matki Boskiej z kilkunastoletnim Jezusem, ustawioną na mensie tle promienistej glorii. Ołtarz jest dekorowany ślepymi arkadkami i polichromowany, a jego dekoracja pozostaje w bliskim związku z malarską dekoracją ścian. Figury w ołtarzu wykonane zostały przez paryską firmę Bouasse-Lebel, ich głowy zdobią metalowe korony, wykonane również w Paryżu, przez firmę Leroux et Mont. Na niskiej mensie oraz po bokach ustawione są jeszcze rzeźby aniołów wykonane pod koniec XIX wieku, sygnowane nazwiskiem A. Tomaszewski. Na antepedium ołtarza widzimy namalowane na złotych tłach postaci Chrystusa, czterech ewangelistów oraz świętych: Wincentego à Paulo i Józefa.
Oprócz ołtarza głównego w transepcie ustawione są jeszcze dwa ołtarze boczne, a w jednym z nich ustawiono woskową figurę św. Kandydy, wykonaną pod koniec XIX wieku. W nawie kościoła ustawiona jest ambona – dzieło wykonane przez Franciszka Jobsta. Ambona wsparta jest na wiązce kolumienek o kostkowych kapitelach, podobnych do tych, które wieńczą przyścienne kolumny. Korpus zdobią płaskorzeźbione przedstawienia czterech Ewangelistów. Poza tym w kościele ustawione są dwurzędowe, stalle dekorowane motywem bogato profilowanych arkadek, ławki, również zdobione ażurowym arkadowaniem oraz ornamentem w stylu rocaille po bokach. Na ścianach kościoła zobaczymy gipsowe, polichromowane Stacje Drogi Krzyżowe, sygnowane nazwiskiem „Raff”, wykonane w Paryżu w 2. połowie XIX wieku.
W południowym ramieniu transeptu, w jego szczytowej ścianie znajduje się nieduża wnęka w obramieniu, wykonana wg projektu F. Pokutyńskiego. Wykonana jest z wapienia pińczowskiego, ma formę półkolistej arkady wspartej na kolumienkach o kostkowych kapitelach. W tympanonie arkady umieszczony został herb Ogończyk oraz insygnia biskupie. W tej wnęce umieszczono serce biskupa Ludwika Łętowskiego (zm. 1868). W kościele znajduje się również wykonany z wapienia pińczowskiego sarkofag biskupa Łętowskiego, dekorowany płaskorzeźbionymi insygniami biskupimi na wieku.
Na ścianach kościoła sióstr szarytek możemy zobaczyć przykłady dziewiętnastowiecznego malarstwa – między innymi obraz „Chrystus niosący krzyż”, który jak wskazuje napis na odwrocie, został w 1854 ofiarowany dla kaplicy szpitalnej we Lwowie. W kościele znajdują się również malowane przez s. Amalię Returkiewicz w 2. połowie XIX wieku portrety świętych czczonych przez szarytki – francuskiej świętej i założycielki zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia: Św. Ludwiki de Marillac oraz św. Katarzyna Labouré. Nie zabrakło również portretów dwóch zasłużonych w historii kościoła biskupów - portret biskupa Ludwika Łętowskiego, ujęty w ramę z herbem Ogończyk oraz portret arcybiskupa Maiano Falcinelli Antoniacciego, również z jego herbem w ramie.
Opracowała Katarzyna Zychowicz