Rynek Główny 6

Kamienica Szara 

           Kolejna kamienica w pierzei wschodniej - nr 6 – to Kamienica Szara. To największa wśród kamienic rynkowych, powstała przez połączenie dwóch sąsiadujących ze sobą domów mieszczańskich. Według starej legendy kamienicę miał postawić król Kazimierz Wielki dla swej faworyty Sary i stąd ma pochodzić nazwa domu. Ta, którą oglądamy dziś jest budowlą narożną – jej północna elewacja zwrócona jest w stronę ul. Siennej. Budynek frontowy został zbudowany przed 1300 rokiem. Jeszcze przed połową XVI wieku połączono kamienicę Sapałowską z sąsiednią kamienicą – stojącym przy ul. Siennej tzw. Domem Wajsowskim, należącym wówczas do rodziny Cellarich. Dziś jest to duża, trzypiętrowa kamienica, wzmocniona na narożniku szkarpą i zwieńczona attyką.

           Tak jak w przypadku poprzednich kamienic Kamienica Szara również miała bardzo wielu różnych właścicieli i ulegała wielu przebudowom. Od 1574 roku należała do rodziny Zborowskich - jednego z właścicieli wojewodę Piotra Zborowskiego odwiedził tu sam król Henryk Walezy. Pod koniec XVI wieku kamienica należała do Mikołaja Zebrzydowskiego – w rękach rodziny Zebrzydowskich kamienica pozostała do 1672 roku.

           Na początku XVII wieku została gruntownie przebudowana – wtedy powstał okazały, trzy-skrzydłowy pałac z wewnętrznymi gankami, do jego wnętrz prowadził wspaniały portal w elewacji frontowej, zbudowano też zewnętrzną klatką schodową oraz oczywiście koronującą budowlę wspaniałą attykę. Na początku 2 połowy XVIII wieku przeprowadzono kolejną dużą przebudowę – przebudowano wówczas wnętrza kamienicy, nadbudowano attykę, dobudowano dwie masywne szkarpy.

           W XVIII wieku kamienica należała między innymi do Czartoryskich i do Żelińskich (Żeleńskich), a pod koniec stulecia drogą spadków i podziałów przeszła w ręce hrabiego Wilhelma Żelińskiego. W 1787 roku Żeleński wydał w niej obiad na cześć króla Augusta Poniatowskiego.

           Około połowy XIX wieku wnętrza kamienicy otrzymały zupełnie nową funkcję: na jej pierwszym i drugim piętrze powstała szkoła i koszary, w 1848 roku kamienica była siedzibą Rządu Tymczasowego Jana Tyssowskiego, jednego z przywódców powstania krakowskiego. Od połowy XIX wieku następowały kolejne zmiany właścicieli – wśród nich najbardziej znanym do dziś jest kupiec żydowskiego pochodzenia: Stanisław Feintuch, który zakupił kamienicę w 1854 roku a znany jest jako Stanisław Szarski – swoje nazwisko zmienił być może właśnie od nazwy swojej kamienicy. Na parterze otworzył sklep, który pod nazwą "Szarski i syn" funkcjonował jeszcze po II wojnie światowej, a zamknięty został w 1950 roku. Ciekawostką jest to, że po rodzinie Szarskich pozostała ciekawa kolekcja obrazów znanych krakowskich artystów przełomu XIX i XX wieku, które znajdują się w zbiorach Muzeum Historycznego – są to w dużej mierze portrety, ale jeden z nich przedstawia właśnie Kamienicę Szarą.

           Pierwsza połowa XIX wieku przyniosła kamienicy wiele zmian. W latach 1902-1912 przeprowadzono remont elewacji rynkowej – został odnowiony portal, zrekonstruowano kamienne okna, przeprowadzono także remont wnętrz kamienicy. Strych został przekształcony na trzecie piętro kamienicy, powstała nowa klatka schodowa oraz nowe – betonowe - ganki, które zaprojektowane zostały przez wspomnianego już wcześniej architekta Ludwika Wojtyczko. Podczas prac remontowych w 1907 roku w jednym z pomieszczeń na parterze kamienicy odsłonięto zachowane gotyckie zworniki.

           Już w 2 połowie XX wieku - od 1959 roku prowadzono remont fasady. Nową fasadę zaprojektował architekt Marcin Jaroszewski, w latach sześćdziesiątych trwały remonty i odnawianie wnętrz. Ostatni gruntowny remont kamienicy przeprowadzono w latach 2000-2001.

           Prostokątny budynek frontowy Kamienicy Szarej ma mocna, masywną bryłę, jest trzypiętrowy. Gotyckie piwnice i przedproża pochodzą z 2 połowy XIII wieku. W kamienicy zachowane są zabytkowe portale – ostrołukowy portal gotycki z XIV wieku oraz jeden portal renesansowy. Na parterze w dwóch pomieszczeniach można zobaczyć krzyżowo-żebrowe sklepienie z około połowy XIV wieku ze zwornikami zdobionymi motywami rozet, w sieni natomiast można oglądać renesansowy strop z kasetonami, datowany na połowę XVI wieku. Renesansowe stropy z połowy XVI wieku zachowały się również na pierwszym piętrze, jeden z nich został dodatkowo ozdobiony malowanymi scenami rodzajowymi, które powstały na przełomie XVI i XVII wieku. Na sklepieniu jednego z pomieszczeń na parterze znajdują się malowidła autorstwa Józefa Mehoffera - polichromia z przedstawieniem Orła Białego. W środkowym trakcie pomieszczeń ulokowana jest drewniana klatka schodowa – czterobiegowa, zwieńczona latarnią z witrażem.

           Od strony Rynku podziwiać możemy barokową fasadę, która powstała w 2 połowie XVIII wieku. Fasada jest sześcioosiowa, a masywna, narożna szkarpa wysokością sięga drugiej kondygnacji. Na wysokości parteru elewacja zdobiona jest boniowaniem – wykonano je w XX wieku. Poziomo fasada jest podzielona przez gzyms umieszczony nad parterem. Na nim ustawione są wyznaczające pionowe podziały w fasadzie lizeny w wielkim porządku, które w górnych partiach ozdobiono stiukami z motywem kampanuli i muszli.

           Wejście główne do kamienicy ujmuje barokowy portal z 2 ćwierci XVII wieku - półkolisty, z profilowaną archiwoltą i wolutą w kluczu, flankowany jest jońskimi kolumnami, stojącymi na tle gładkich pilastrów. W kapitelach kolumn pojawiają się dekoracyjne rzeźbione motywy girland. Na kolumnach wsparto belkowanie oraz naczółek o charakterystycznym dla baroku, odcinkowym łuku. Na parterze kamienicy znajdują się duże, zamknięte półkoliście witryny, a na piętrach – okna z parapetami, ujęte w tynkowe opaski.

           Nad całą kamienica góruje barokowa attyka z połowy XVIII wieku – tworzy ją grzebień z niewysokich filarków, na których postawione są kamienne kule. Filarki połączone są wolutami, a całość tworzy subtelny kształt fali. Attyka częściowo przechodzi na elewację boczną kamienicy. Na murze kamienicy od strony Rynku zobaczyć możemy tablice pamiątkowe – jedna z nich upamiętnia pobyt Tadeusza Kościuszki w 1794 roku, druga rząd Jana Tyssowskiego.

           Elewacja boczna kamienicy jest dużo szersza, ma czternaście osi. Jest oszkarpowana - szkarpy sięgają do drugiej kondygnacji. Pierwsze cztery osie elewacji są takie jak elewacja frontowa – otynkowane na jasno, z tymi samymi elementami dekoracyjnymi. Pozostałe natomiast są nieregularne i nie są otynkowane – wyróżniają się mocno surowym, ciemnym kolorem cegły. Oficyny boczne powstały w XIV wieku, ale również były przebudowywane na przestrzeni kolejnych stuleci. W jednej z nich znajduje się dwubiegowa klatka schodowa z pseudo-barokowym portalem z początku XX wieku, projektowanym przez Ludwika Wojtyczko.

           Kamienica Szara od 1993 roku należy do znanej fundacji, na parterze znajduje się popularna restauracja a pomieszczenia na piętrach pełnią funkcje mieszkalne i komercyjne.

źródła:

Michał Rożek, Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, Warszawa-Kraków 1997

Michał Myśliński, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Tom IV, Miasto Kraków, część X, Śródmieście. Mury obronne i Planty. Rynek Główny, Warszawa 2005