Plac Szczepański kamienica 1
Kamienica stojąca u zbiegu ulic Szczepańskiej i Jagiellońskiej 1 – to wspaniały, secesyjny gmach Starego Teatru
Został utworzony 25 stycznia 1945 roku pod nazwą Stary Teatr, w 1956 roku otrzymał imię H. Modrzejewskiej, a w 1996 roku uzyskał status teatru narodowego. Od 2001 roku działa pod nazwą Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej.
Warto zapamiętać, że to dziś najstarszy funkcjonujący budynek teatralny w Polsce. Pierwotnie w tej części zabudowy swoją siedzibę miało probostwo kościoła św. Szczepana. W 1798 roku dwie stojące tu kamienice zostały zakupione przez Jacka Kluszewskiego z przeznaczeniem na teatr. Kluszewski – starosta brzegowski uznawany za założyciela krakowskiego teatru, już kilkanaście lat wcześniej stworzył scenę teatralną w Pałacu Spiskim przy Rynku, a pod koniec XVIII wieku otrzymał pozwolenie na budowę nowego teatru.
W 1799 roku przeprowadzono generalny remont w zakupionych kamienicach przy placu Szczepańskim. W ramach przebudowy zostały wykorzystane częściowo stare elementy pierwotnej zabudowy, prace budowlane były prowadzone według projektu architekta pochodzenia francuskiego Szczepana Humberta. Budynek teatru otrzymał klasycystyczną fasadę, zwróconą w stronę placu Szczepańskiego, wejście umieszczone było od strony ul. Jagiellońskiej, a we wnętrzach urządzono scenę i sale redutowe.
Jacek Kluszewski zakończył swoją działalność w teatrze w 1830 roku, w 1841 roku - już po śmierci Kluszewskiego budynek został wykupiony przez Senat WMK, dokupiono również sąsiednią kamienicę (stojącą przy ul. Jagiellońskiej) – teatr został rozbudowany i wyremontowany. Przy pracach budowlanych pracowali wówczas dwaj architekci: Karol Kremer oraz Tomasz Majewski. W efekcie tej przebudowy powstał neorenesansowy obiekt, nawiązujący wyglądem do pałaców florenckich. Elewacje od strony ul. Jagiellońskiej i od strony placu Szczepańskiego zostały zaprojektowane identycznie, wejście główne umieszczone od strony ul. Jagiellońskiej. W pomalowanej na zielony kolor fasadzie pionowe podziały były podkreślone przez pilastry, między nimi zakomponowane były duże okienne wnęki zamknięte półkoliście, a na osi fasady znajdowały się drzwi. Wnętrze teatru miało cztery kondygnacje, obiegały je loże – ta na pierwszym piętrze miała charakter reprezentacyjny. Na parterze teatru znajdowała się restauracja i cukiernia. Widownia teatru mogła pomieścić około 900 osób, a wystrój tworzyły między innymi plafony z portretami wybitnych artystów: Szekspira, Mozarta, Goethego oraz dekoracyjne ornamenty z motywami liściastych girland i wzorów geometrycznych. W 1882 roku przy elewacji teatru dobudowano drewniane schody – miały one służyć w ramach pożaru i potrzeby ewakuacji. W latach 1843-1893 był jedynym stałym budynkiem teatralnym w Krakowie.
W 1893 roku w innej części miasta - przy placu Św. Ducha otworzono nowy Teatr Miejski, dzisiejszy Teatr im. J. Słowackiego. Siedziba teatru przy placu Szczepańskim mocno straciła w tym czasie na znaczeniu i popadała w stopniową ruinę, zarówno wnętrza i fasada budowli były w bardzo złej kondycji. Postanowiono gmach przekazać Towarzystwu Muzycznemu. Jeszcze pod koniec XIX wieku budynek był wykorzystywany jako koszary wojskowe, w 1900 roku urządzono w nim salę gimnastyczną. W związku z jego pogarszającym się stanem technicznym podjęto decyzję o odnowieniu budowli i nadaniu jej nowych funkcji.
W latach 1903-1906 przeprowadzono generalną przebudowę teatru przy placu Szczepańskim. Prace przy przebudowie i remoncie prowadzili dwaj niezwykle ważni w historii krakowskiej i polskiej architektury artyści: Tadeusz Stryjeński oraz Franciszek Mączyński. Nadali kamienicy wspaniały wygląd w stylu wiedeńskiej secesji – i taką możemy tę kamienicę oglądać do dziś. Dla wzmocnienia osłabionej konstrukcji T. Stryjeński zdecydował o zastosowaniu w budynku stropów żelbetowych, co zapewniało konstrukcji większą wytrzymałość i trwałość, ale również dało większe możliwości w kształtowaniu formy tej budowli. Piętro objęło w posiadanie Towarzystwo Muzyczne, urządzając tutaj konserwatorium. Konserwatorium powstało jeszcze w 1888 roku dzięki staraniom Władysława Żeleńskiego. Stryjeński i Mączyński wprowadzili również nową dekorację w fasadzie – okna, witryny w parterze, drzwi, zwieńczenia mają asymetryczny układ, w górnej kondygnacji zdobi ją płaski, asymetryczny fryz a w zwieńczeniu umieszczono attykę. Autorem fryzu jest Józef Gardecki – tworzą go motywy stylizowanych liści klonu o miękkich, charakterystycznych dla secesji liniach, wśród których pojawiają się nagie postaci młodzieńców. Zgodnie z nowymi postanowieniami parter kamienicy od strony placu Szczepańskiego miały zająć sklepy a od strony ul. Jagiellońskiej – restauracje. We wnętrzach miały znaleźć się sala koncertowa, mniejsza sala redutowa oraz siedziba Towarzystwa Muzycznego. We wnętrzach kamienicy dekorację wykonali artyści działającego w Krakowie od 1901 roku Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana – każda z sal została wykonana wg projektu innego artysty. Sale parterowe i reprezentacyjne na pietrze zostały zaprojektowane w duchu secesji przez Eugeniusza Dąbrowę (Dąbrowskiego), zwłaszcza piękna i przestronna klatka schodowa. Na pierwszym piętrze była tzw. Mała Sala Koncertowa z dekoracją rzeźbiarską Józefa Gardeckiego oraz malarską Eugeniusza Dąbrowy. Projektantem reprezentacyjnych gabinetów na drugim piętrze był Józef Czajkowski. Wnętrza te przepadły podczas drugiej wojny światowej, kiedy Niemcy w 1943 roku przebudowali gruntownie cały budynek według projektu Bronisława Opalińskiego i Marcina Bukowskiego.
W 1929 roku w teatrze przy placu Szczepańskim działała Scena Kameralna Teatru Miejskiego. W latach 40-tych XX wieku budynek stał się siedzibą Teatru Powszechnego, działało tam wielu wybitnych krakowskich artystów, współpracę z teatrem podejmował między innymi Tadeusz Kantor.
W latach 90-tych XX wieku rozpoczęto prace renowacyjne przy budynku Starego Teatru, które przywróciły blask secesyjnej architekturze i wnętrzom. Secesyjny wystrój został częściowo usunięty w czasach okupacji hitlerowskiej, również fasada i elewacje budynku były już mocno zniszczone. Prace prowadzono w latach 1994-2011 – sukcesywnie rekonstruowano wystrój wnętrz: szatni, klatki schodowej, odnowiono drewniane stropy i stolarkę okienną, wzmocniono konstrukcje żelbetowe, odtworzono polichromię na pierwszym piętrze, zrekonstruowano foyer, salę im. Heleny Modrzejewskiej, a także piękną, secesyjną fasadę.
Przy wejściu od ulicy Jagiellońskiej znajdują się trzy płyty: jedna poświęcona kompozytorowi Władysławowi Żeleńskiemu (autor K. Hukan), druga wybitnemu reżyserowi Konradowi Swinarskiemu (dzieło B. Chromego), trzecia znanemu aktorowi Wiktorowi Sadeckiemu (autor J. Nowakowski). Na parterze znajduje się Muzeum Teatru Starego.
źródła:
Kazimierz Nowacki, Architektura krakowskich teatrów
Michał Rożek, Przewodnik po zabytkach Krakowa, Kraków 2012
Jan Adamczewski, Kraków od A do Z, 1992
Michał Rożek, Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, Warszawa-Kraków 1997
Encyklopedia Krakowa, Wydawnictwo Naukowe PWN 2000