Kamienica Pod Ewangelistami
Rynek Główny 21
Od nazwisk swoich kolejnych właścicieli jest dziś nazywana również kamienicą Waxmanowską lub Lanckorońskich
To budowla narożna, jej elewację wschodnią oglądamy od strony ul. Brackiej. Główny, jednopiętrowy budynek kamienicy powstał około 1300 roku, a na przełomie XIV i XV wieku dobudowano z tyłu oficynę. Przed 1500 rokiem należała do rodziny Karnowskich, w 1501 roku właścicielem był Jan Kisling, od 1529 roku – Glaczowie, a w 2. połowie XVI wieku była własnością rodziny Waxmanów. W XVII wieku została gruntownie przebudowana – zgodnie z obowiązującym wówczas stylem przebudowano ją na wczesnobarokowy pałac. W latach 1656-1657 kamienica była siedzibą szwedzkiego gubernatora Pawła Wurtza, kolejnymi właścicielami była rodzina Fihauzerów, następnie w 1674 roku została zakupiona przez rodzinę Morsztynów – w tym czasie została częściowo ponownie przebudowana. Od 1758 roku przeszła w ręce rodziny Lanckorońskich. W 2. połowie XVIII wieku przeprowadzono remont, w ramach którego powstała między innymi klasycystyczna galeria w zachodniej stronie dziedzińca oraz nowa fasada. W 1818 roku Lanckorońscy sprzedali kamienicę - jej nowym właścicielem był Antoni Hencel. Jeszcze przed połową tego stulecia na parterze istniała cukiernia – została założona przez Włocha Taroniego i była drugą cukiernią przy krakowskim Rynku, pierwsza istniała już przy ul. Grodzkiej.
W 1850 roku pożar na Rynku krakowskim w dużym stopniu zniszczył kamienicę. Jej odbudową zajął się już kolejny właściciel - kupiec Antoni Wojczyński. Z jego inicjatywy przeprowadzono nie tylko odbudowę po zniszczeniach z pożaru, ale wprowadzono też znaczące zmiany w budowli – między innymi dobudowano trzecie piętro oraz zmieniono układ i wyposażenie wnętrz. W 1876 roku w kamienicy miał swoją siedzibę Bank Emisyjny, a od roku 1907 – Galicyjski Bank Hipoteczny. Na przełomie stuleci XIX i XX wieku w kamienicy wprowadzono jeszcze kilka ważnych zmian – między innymi wyburzono stare oficyny, których miejsce wkrótce zajęła nowa kamienica, stojąca przy ul. Brackiej. Poza tym usunięta została część arkadowej galerii na dziedzińcu, przebudowano wnętrza i przeprowadzono remonty i konserwacje zachowanych zabytkowych elementów wystroju i wyposażenia.
Budynek kamienicy jest trzypiętrowy, od strony ul. Brackiej wzmocniony narożną szkarpą, sięgającą do drugiego piętra. Patrząc na szkarpę zwróćmy uwagę na umieszczone tam dwie tablice - w elewacji frontowej tablica z 1876 roku z nazwą banku; w elewacji bocznej - tablica upamiętniająca młodopolskiego pisarza Władysława Orkana. Z prawej strony kamienicy umieszczone jest wejście do klatki schodowej - kamiennej, z dwubiegowym układem schodów, wykonanej około 1910 roku. Najstarsze partie budowli to gotyckie piwnice, które pochodzą z przełomu wieków XIV i XV oraz dwa zachowane gotyckie portale, które powstały w 2. połowie XIV wieku.
Klasycystyczna fasada kamienicy, wykonana w około 1. połowie XIX wieku, ma cztery osie, w parterze widzimy wysoki cokół. Elewacja jest ozdobiona rustyką, natomiast na piętrach jest otynkowana na jasny kolor. Wejście do kamienicy ujęte jest w piękny, neorenesansowy portal, który został wykonany na początku XX wieku. Portal jest prostokątny, umieszczone w nim drzwi powstały około 1910 roku. Nad wejściem widzimy półkoliste nadświetle z profilowaną archiwoltą, a po bokach ujmują je toskańskie oraz kompozytowe pilastry, na których wsparte jest wprost belkowanie. Trzy witryny umieszczone w parterze są prostokątne, a ta w skrajnej prawej osi jest znacznie szersza niż dwie pozostałe.
Elewacja powyżej parteru została wyraźnie oddzielona od parteru prostym gzymsem, a umieszczone na wszystkich trzech piętrach okna są prostokątne i ujęte w proste, tynkowe obramienia. Na piętrach zostały zaakcentowane podziały pionowe i poziome - na pierwszym i drugim piętrze widzimy pięć kompozytowych pilastrów w wielkim porządku, które wyznaczają osie budowli, a takie same pilastry dzielą boczną elewację kamienicy. Na kapitelach tych pilastrów wsparte jest wydatne, profilowane belkowanie a ponad nim wznosi się ostatnie - trzecie piętro, które jest znacznie niższe od pozostałych i podzielone na osie prostymi pilastrami.
W pomieszczeniach kamienicy zachowane są liczne zabytkowe elementy – wśród nich między innymi klasycystyczne boazerie z 2. połowy XIX wieku oraz zabytkowe stropy - renesansowy, profilowany datowany na XVII wiek z ozdobnymi, rzeźbionymi rozetami na belkach, barokowy wykonany w XVII wieku. Wśród pomieszczeń szczególnie wyróżnia się jedno, które uznawane jest za najpiękniejsze w tej kamienicy – to znajdująca się na pierwszym piętrze sala nazywana kaplicą. Uwagę zwraca kolebkowe sklepienie z lunetami, na którym zachowała się bogata stiukowa dekoracja, która została wykonana w 1. połowie XVII wieku. Ściany podzielone są płaskimi pilastrami, a ich kapitele ozdobiono rzeźbionymi ornamentami w formie podwieszonych festonów. W lunetach pojawiają się ornamenty rzeźbiarskie ze stylizowanych motywów roślinnych i geometrycznych. Sklepienie zdobią płyciny i bogata dekoracja – ornamenty małżowinowe, hermy, podtrzymujące stylizowane draperie, putta oraz owocowe-kwiatowe festony. Na jednej ze ścian sali wśród dekoracji umieszczono tarczę z herbem Leliwa.
Fasadą kamienica Pod Ewangelistami jest zwrócona dokładnie ku wejściu do Sukiennic. Legendy mówią, że w 1525 roku z jednego z okien tej kamienicy królowa Bona obserwowała wielkie historyczne wydarzenie – hołd składany królowi Zygmuntowi Staremu przez mistrza zakonu Krzyżaków. W ciągu ostatnich lat całą elewację kamienicy odnowiono, a przyglądając się jej zauważymy, że skrajne okna na piętrach od strony ul. Brackiej są namalowane – przed renowacją były zablendowane ale zastąpiono je iluzjonistycznym malowidłem.