Kamienica Zbaraskich
Pałac Zbaraskich, Pałac Jabłonowskich, Pałac Potockich
Rynek Główny 20
Kamienica nr 20 - Pałac Zbaraskich, znana jest też pod nazwami: Pałac Jabłonowskich czy Pałac Potockich. Jest budowlą narożną, jej zachodnią elewację oglądamy od strony ul. Brackiej, która po tej stronie Rynku przecina pierzeję kamienic i biegnie do ul. Franciszkańskiej
W 1336 roku stał w tym miejscu murowany dom Hermana z Raciborza, skonfiskowany przez Łokietka za udział Hermana w buncie wójta Alberta. Dwuskrzydłowy, piętrowy budynek frontowy kamienicy zbudowany został około 1300 roku. W XV wieku właścicielami kamienicy byli między innymi Jan Kars oraz Barbara Kisewater, która w 2 połowie XV wieku sprzedała ją miejskiemu rajcy Janowi z Reguł. W 1. połowie XVI wieku właścicielem był burmistrz Stanisław Czipser, a w latach 1541-1551 wojski sieradzki Mikołaj Lutomirski, w 2. połowie XVI wieku kamienica była własnością rodziny Jordanów z Zakliczyna. Następni właściciele to między innymi podskarbi koronny Jan Firlej na początku XVII wieku i kasztelan krakowski Jan Zbaraski w latach 1620-1631. W 1. połowie XVII wieku z inicjatywy magnackiej rodziny Zbaraskich kamienicę przebudowano na pałac w stylu barokowym, przebudową kierował flamandzki architekt Henryk van Peene, a kamienica do dziś znana jest jako Pałac Zbaraskich. W ramach tej przebudowy powstały zupełnie nowe wnętrza, nowa klatka schodowa, na dziedzińcu zbudowano dwupiętrowe, arkadowe krużganki, które częściowo zachowane są do dzisiaj. Powstała też nowa fasada.
W XVII wieku kamienica była własnością innych znanych rodów - od 1632 roku właścicielami Pałacu byli Wiśniowieccy, a pod koniec XVII wieku Zamoyscy, w 1. połowie XVIII wieku - Potoccy. W latach 1772-1787 Eliasz Wodzicki. W 1787 roku, 18 czerwca, w czasie swojego pobytu w Krakowie, z okien pałacu król Stanisław Poniatowski oglądał intronizację króla kurkowego. W latach 70-tych XVIII wieku w kamienicy przeprowadzono kolejny generalny remont, ponownie zmieniono układ wnętrz oraz wyposażenie, zmieniona został również fasada, której nadano klasycystyczny charakter. Do końca XIX wieku kolejni właściciele to między innymi Leokadia Wodzicka, Maria z Wielopolskich Jabłonowska, Wanda Ossolińska, Konstanty Potocki. Około 1890 roku zostały przebudowane witryny w parterze kamienicy, a pod koniec XIX-go stulecia odnowiony został dziedziniec, który przebudowano według projektów krakowskiego architekta Karola Zaremby.
W latach 1910-1912 właścicielem kamienicy był Franciszek Salezy Potocki, z jego inicjatywy odnowiono zabytkowe wnętrza Pałacu Zbaraskich, zachowując ich klasycystyczne wyposażenie. W skrzydłach północnym i południowym powstały dwie nowe klatki schodowe, które zaprojektowali działający w Krakowie architekci Ludwik Wojtyczko i Kazimierz Wyczyński. W 2. połowie XX wieku przeprowadzono remont klasycystycznej fasady, prowadzono też różne prace modernizacyjne i remonty konserwatorskie we wnętrzach kamienicy.
Kamienica Zbaraskich ma trzy skrzydła i jest dwupiętrowa, ale jej drugie piętro to tzw. mezzanino – czyli dużo niższa kondygnacja, która najczęściej była przeznaczona na pokoje dla gości albo dla służby. Na osi budynku umieszczony jest portal oraz wejście do sieni, gdzie na sklepieniu zachowane są manierystyczne stiuki z około 1630 roku. Pierwsza klatka schodowa - ta po lewej stronie budynku - jest kamienna o zabiegowym układzie schodów, z balustradą. Druga, dwubiegowa klatka schodowa znajduje się w skrzydle zachodnim. W kamienicy zachowane są gotyckie piwnice z przełomu XIII i XIV wieku, przebudowywane na przestrzeni kolejnych stuleci.
Klasycystyczna fasada kamienicy, którą dziś oglądamy została zbudowana w latach 70-tych XVIII wieku, ma pięć osi i trzyosiowy, pozorny ryzalit. Na wysokości parteru elewację zdobi boniowanie, portal wejściowy jest profilowany i zamknięty półkolistym łukiem, a po jego bokach znajdują się dwie prostokątne witryny i dwa boczne wejścia, umieszczone w półkolistych wnękach. Główne wejście do kamienicy prowadzi przez późnobarokową, dwuskrzydłową bramę z 2. połowy XVIII wieku. Nad arkadą portalu umieszczona jest prostokątna płycina, a w niej dekoracja ze stiuku: głowa lwa i podwieszone draperie.
W wyższej części elewacja jest otynkowana na bladoróżowy kolor, a dekoracje kamieniarskie i stiuki mają kolor biały. Podziały pionowe zostały podkreślone przez sześć korynckich pilastrów w wielkim porządku, pomiędzy którymi rozmieszczone są prostokątne okna. Na pierwszym piętrze okna są wyższe, wsparte na konsolkach i nad górnymi krawędziami ujęte dekoracją rzeźbiarską - zakomponowano tam podwieszane festony oraz gzymsy z dekoracyjnymi fryzami. Na drugim piętrze okna są ozdobione umieszczonymi pod dolnymi krawędziami płycinami oraz kwiatowymi girlandami, które oplatają górne krawędzie. Jedną z podokiennych płycin – tą pod środkowym oknem - wyróżniono rzeźbioną, akantową rozetką.
Drugą kondygnację budowli zamyka profilowane belkowanie, wsparte na kapitelach korynckich pilastrów, ozdobionych stiukowymi girlandami. Na szerokości ryzalitu belkowanie pokryto dekoracyjnym fryzem. Ponad tym belkowaniem wznosi się attyka oraz trójkątny naczółek. Attyka ma formę dekoracyjnej balustrady, jest ozdobiona ornamentem wstęgowo-cęgowym i dekoracyjnymi wazonami oraz puttami, stojącymi na osiach fasady. W trójkątnej płaszczyźnie tympanonu widzimy stiukową kompozycję – jest tam okrągły medalion z płaskorzeźbioną postacią rzymskiej bogini Fortuny, otoczony przez dekoracyjne girlandy z liści, a na samym szczycie naczółka umieszczony jest kartusz herbowy z herbami dawnych właścicieli - Starykoń i Leliwa. Na krawędziach naczółka widzimy dwie rzeźbione postaci – są to dwaj rzymscy bogowie wojny: Mars i Bellon, swobodnie siedzący na krawędziach tympanonu i zwróceni w stronę kartusza herbowego.
Patrząc na kamienicę od strony ul. Brackiej zobaczymy szeroką elewację boczną – ma jedenaście osi, tu również pojawia się ryzalit, w którym umieszczony jest pseudo barokowy portal z herbem Pilawa i wejściem na klatkę schodową. Na wysokości parteru elewacja jest pokryta boniowaniem, a na piętrach – otynkowana. Prostokątne okna ujęte są w tynkowe ramy. Na wewnętrznym dziedzińcu zachowany jest manierystyczny, piętrowy krużganek z 1. połowy XVII wieku, zobaczyć tam możemy jeszcze dwa zachowane portale - dekorowany rozetami portal renesansowo-manierystyczny, który powstał około 1540 roku oraz dwa portale renesansowo barokowe, wykonane w XVII wieku.
We wnętrzach kamienicy zachowany został głównie wystrój w stylu klasycystycznym, ale są tam też elementy wcześniejsze. Na pierwszym piętrze znajduje się salon o zaokrąglonych narożnikach, jego ściany zdobią płycinowe boazerie a sufit - stiukowe dekoracje. Przy jednej ze ścian stoi klasycystyczny kominek – wykonany z alabastru w około 1780 roku. Uwagę zwraca dekoracyjny kominek – jego prostokątną obudowę zdobią płaskorzeźbione ornamenty, w nastawie umieszczone jest lustro, a powyżej – owalny portret ujęty w obramienie z wieńca. Sportretowana dama to prawdopodobnie jedna z właścicielek kamienicy Leokadia Wodzicka. Na ścianie naprzeciwko kominka znajduje się ozdobną wnęka z kanelowaną arkadą z alabastru, która powstała w 1. połowie XVIII wieku. We wnęce jest umieszczony płaskorzeźbiony, alabastrowy medalion, na którym widnieje popiersie rzymskiego herosa Herkulesa. Postać ukazana jest w profilu, a medalion jest ujęty w wieniec z laurowych liści.
W większości pomieszczeń pojawiają się te elementy wystroju – boazerie, stiukowe dekoracje i fasety, kominki późnobarokowe lub klasycystyczne. W większości pomieszczeń zachowane są też klasycystyczne drzwi, wykonane około połowy XIX wieku.
Z biegiem lat zmieniły się również funkcje kamienicy znajdującej się na rogu krakowskiego Rynku i słynnej ul. Brackiej. „Była domem kupieckim, łaźnią, a także jedną z pierwszych krakowskich księgarni. Można w niej było kupić ponad 1500 tytułów. W XIX wieku kamienica stała się też miejscem ostatecznego spoczynku mopsiczki Gypsi, którą jej ekscentryczna właścicielka postanowiła pochować w podziemiach. W czasie kolejnych prac restauracyjnych, prowadzonych w 1979 roku, w piwnicznej ścianie odnaleziono drewnianą skrzyneczkę. Po jej otwarciu wydobyto mumie psa i pergamin z krótką historią pałacu i notką o pochówku. Na kartce napisano: „tutaj spoczywa Grypsia Mopsiczka, ukochana przyjaciółka księżnej z hrabiów Ossolińskich Wandy Jabłonowskiej i panny Walerii Littich”. Suczka dokonała żywota w dniu 7 listopada 1889 roku przeżywszy lat 10. Epitafium poświęcone swojej pupilce arystokratka nakazała wyryć na tablicy, na której widnieje do dziś”.
W latach powojennych w kamienicy urządzono Instytut Przyjaźni Polsko Radzieckiej. Dziś kamienica jest znana i dostępna przede wszystkim dzięki temu, że od początku lat 90-tych XX w. swoją siedzibę miał tam Instytut Goethego.
Obecni właściciele Pałacu czyli Jan Franciszek i Danuta (z domu Stadnicka) Potoccy postanowili zachować kulturalny charakter i atmosferę tego miejsca i współgospodarzami tego miejsca są Krakowskie Biuro Festiwalowe, księgarnia Compare Bookstore, Miesiąc Fotografii w Krakowie, Kraków Miasto Literatury UNESCO oraz redakcja kwartalnika „Czas Literatury”.
źródła:
Marek Żukow-Karczewski, Pałace Krakowa. Pałac Potockich (Zbaraskich, Jabłonowskich), "Echo Krakowa", Czas Przeszły i Przyszły, 152 (12061) 1989
Maria Hennel-Bernasikowa, Pałac Potockich w Krakowie (róg Rynku i Brackiej). Zarys dziejów, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków 2016