Henryk III Walezy

(19 IX 1551 Fontainebleau, Francja – 2 VIII 1589 Saint – Cloud, obecnie w granicach Paryża)

elekcyjny król polski, król Francji (jako Henryk III)

rodzina

z dynastii Walezjuszów
czwarty z pięciu synów Henryka II de Valois, króla Francji, i Katarzyny Medycejskiej, córki Wawrzyńca II Medici, księcia Urbino

Henryk Walezy

Lata panowania 1573 - 1574

rodzeństwo: Franciszek II, król Francji w latach 1559 – 1560; Elżbieta, żona Filipa II, króla Hiszpanii; Klaudia, żona Karola II, księcia Lotaryngii; Ludwik; Karol IX, król Francji w latach 1560 – 1574; Małgorzata, żona Henryka de Bourbon, króla Nawary oraz Francji (jako Henryk IV); Franciszek, książę Alencon i Anjou; Wiktoria; Joanna
na chrzcie otrzymał imiona Aleksander Edward
poślubił: 13 marca 1569 Ludwikę Lotaryńską (1553 IV 30 - 1601 I 29), córkę Mikołaja Lotaryńskiego, księcia de Mercoeur, i Małgorzaty, córki Jana III, hrabiego d'Egmont

biogram

           Stracił ojca w 1559 w niezwykle tragicznych okolicznościach. Podczas turnieju rycerskiego odłamek kopii przebił pancerz ochronny i przebijając oko utkwił w mózgu króla, który po kilku dniach zmarł w strasznych męczarniach. Lata jego młodości przypadły na bardzo burzliwy okres dziejów Francji zarówno w stosunkach wewnętrznych jak i międzynarodowych, a na to wszystko nałożyły się coraz gwałtowniejsze i ostrzejsze konflikty religijne.

           Za rządów brata pełnił funkcję namiestnika królestwa francuskiego. Pomimo, iż był tylko świadkiem (podobno był przeciwny planom matki i Henryka de Guise – głównych inspiratorów nocy św. Bartłomieja) w latach późniejszych oskarżano go o aktywny udział w wydarzeniach "nocy św. Bartłomieja" (rzezi hugenotów w Paryżu).

           Po śmierci Zygmunta Augusta został kandydatem na tron w Polsce. Był dla części polskiej szlachty symbolem walki z protestantyzmem. Dzięki staraniom Jana de Monluc, biskupa Walencji, ambasadora do Stanów Rzeczypospolitej, wcześniej Jana Krasowskiego z Podlasia, nadwornego błazna i karła Katarzyny Medycejskiej oraz Jana de Balagny, syna Monluca, do kandydatury francuskiej zostali przekonani wpływowi dworzanie Zygmunta Augusta, senatorowie koronni, kanclerz wielki koronny Walenty Dembiński oraz ród Zborowskich.
           Monluc w imieniu Henryka podpisał trzy dokumenty przedłożone przez stany Rzeczpospolitej: artykuły henrykowskie, (między innymi powoływały stałą radę senatorów przy monarsze, przewidywały oddanie w gestię całego sejmu, zwoływanego odtąd co dwa lata, uchwalanie podatków i powoływanie pospolitego ruszenia), pakta konwenta, zobowiązania osobiste elekta natury wojskowej, finansowej i kulturalnej oraz postulata polonica - zaprzestanie prześladowań religijnych oraz wolność sumienia w całej Francji. Pod tymi warunkami dokonana została elekcja księcia i jego nominacja na króla Polski i wielkiego księcia Litwy.
            Podczas rokowań z poselstwem polskim w Paryżu uzyskał zgodę Polaków na przywiezienie do Polski liczniejszego dworu, zgodził się zapłacić tylko te z długów zmarłego króla Zygmunta, które wydane zostały na potrzeby publiczne (czyli 84 000 z 431 000 złotych polskich) oraz zapewnił sobie, że obiecane przez Monluca 450 000 florenów rocznie przekazywane były z Francji do jego osobistej dyspozycji, a nie do skarbu Rzeczypospolitej.
Przyjął również obowiązek utrzymania w Polsce czterech tysięcy gaskońskiej piechoty oraz francuskiej floty na Bałtyku. Dla zdobycia poparcia opozycji szlacheckiej podpisał artykuły henrykowskie i pacta conventa.

           Przybył do Krakowa, po powitaniu między Bronowicami a Łobzowem odbył przy blasku świec uroczysty wjazd na Wawel (wykształcił się wówczas ceremoniał witania nowo obranych monarchów). Prymas J. Uchański koronował go w Katedrze Wawelskiej (wywiązał się spór o rotę przysięgi królewskiej zawierającą gwarancję pokoju z różnowiercami), odebrał na krakowskim Rynku przysięgę wierności krakowskiej rady miejskiej. W czasie kilkudniowych obchodów koronacyjnych doszło do głośnego zabójstwa A. Wapowskiego dokonanego przez S. Zborowskiego. W ciągu 4-miesięcznego panowania w Polsce Henryk Walezy nie opuszczał Krakowa. Na Wawelu odbywały się bale (nowy taniec – wolta), gry (między innymi w piłkę nożną) i zabawy, a król nie krył zbyt swobodnych obyczajów, wzbudzając niechęć mieszkańców Krakowa.

           Nie uzyskawszy zgody senatorów na opuszczenie Polski po otrzymaniu wiadomości o śmierci brata, Karola IX (po którym miał objąć tron francuski), nocą z 18 na 19 VI 1574 umknął potajemnie z Wawelu. Został dogoniony w Pszczynie (już poza granicami Rzeczypospolitej) odmówił jednak powrotu.
           Po rocznym oczekiwaniu na powrót do Polski utracił prawa do korony, choć do końca życia zachował tytuł króla Polski. Z powodu własnej bezdzietności wyznaczył na swego następcę Henryka z Nawarry, przywódcę hugonotów, co stało się powodem tzw. wojny trzech Henryków, ósmej z kolei wojny katolików z hugonotami. Nakazał skrycie zamordować pretendującego do tronu przywódcę Ligi Katolickiej Henryka Gwizjusza.
           W czasie oblężenia Paryża został zamordowany przez dominikańskiego mnicha Jacques'a Clémenta.

kalendarium

1560 - został mianowany księciem Angoulâme i Orleanu
1565 - w Tuluzie podczas bierzmowania otrzymał nowe imię Henryk
1566 - został księciem Andegawenii
1567 – od brata króla Karola IX otrzymał księstwo Anjou oraz został mianowany generalnym namiestnikiem królestwa francuskiego
1569 III 13 - jako nominalny wódz naczelny armii francuskiej (w praktyce uczeń marszałka de Tavannes) poprowadził zwycięską szarżę kawaleryjską pod Jarnac pokonując rajtarów Kondeusza
1569 X 3 - pobił hugenotów w bitwie pod Moncontour
1573 V 11- we wsi Kamień pod Warszawą szlachta dokonała elekcji Henryka Walezego na króla Rzeczypospolitej
1573 V 16 - w katedrze warszawskiej uroczyście został nominowany na króla Polski i wielkiego księcia Litwy
1573 VIII 22 - w Paryżu przyjął poselstwo polskie przybywające z oficjalnym zawiadomieniem o elekcji
1573 IX 10 - w katedrze Notre Dame zaprzysiągł uroczyście warunki umowy
1574 I 24 - orszak Henryka został nad graniczną Odrą pod Międzyrzeczem powitany przez delegację senatu Rzeczypospolitej z biskupem Stanisławem Karnkowskim na czele
1574 II 17 - w Balicach pod Krakowem spędzono ostatni nocleg przed wjazdem do Krakowa
1574 II 18 - na bronowickich błoniach witał elekta cały senat, wojsko, szlachta i mieszczanie krakowscy
1574 II 21 - prymas Uchański dokonał w Katedrze Wawelskiej koronacji Henryka
1574 II 22 - na Rynku Rada Miejska złożyła przysięgę wierności nowemu królowi
1574 VI 14 - do Krakowa przybył Andrzej Dudycz z wieścią, że dwa tygodnie wcześniej zmarł w Vincennes Karol IX
1574 VI 18/19 - Henryk nocą z kilkoma zaufanymi towarzyszami wymknął się potajemnie z Wawelu i uciekł do Francji
1574 X - dotarł do ojczystej Francji
1575 II 11 - został koronowany w Reims na króla Francji jako Henryk III
1575 II 13 - poślubił Ludwikę Lotaryńską
1578 XII 31 - utworzył Order Świętego Ducha - najwyższe odznaczenie królestwa Francji, nazwane tak na pamiątkę wyborów na króla Polski i Francji, które to wydarzenia miały miejsce w dniu Zesłania Ducha Świętego

źródła:

Królowie elekcyjni. Leksykon biograficzny, Kraków 1997

Grzybowski Stanisław, Henryk Walezy, Wrocław 1980

Serwański Maciej,Henryk III Walezy w Polsce. Stosunki polsko-francuskie w latach 1566-1576, Kraków 1976