Karol Estreicher

pseudonim Dominik Węgierski

(4 marca 1906 Kraków – 29 kwietnia 1984 Kraków)

historyk sztuki, bibliograf, muzeolog

rodzina

z uniwersyteckiej rodziny Estreicherów

syn Stanisława (1869 - 1939), profesora prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, i Heleny z domu Longchamps de Bérier (1870 - 1940), zajmowała się prowadzeniem domu
miał dwie siostry: Ewę (1904 – 1978), wyszła za mąż za Ludwika Grodzickiego, i Krystynę (1902 – 1963), wyszła za mąż za profesora Konstantego Grzybowskiego

           poślubił 14 czerwca 1946 Teresę Rozalię Lasocką (22 lutego 1905 – 16 stycznia 1974), córkę przedwojennego generała WP Józefa Lasockiego i Marii z Romaszkanów z Horodenki. Absolwentka Wyższej Szkoły Handlowej w Krakowie oraz Wydziału Filozoficznego UJ, gdzie studiowała historie sztuki. W czasie okupacji hitlerowskiej prowadziła w hotelu „Pod Różą” bar, który był punktem kontaktowym dla konspiratorów. Pod pseudonimem „Tel” współpracowała z tajnymi wydawnictwami, zajmowała się pomocą dla więźniów obozów koncentracyjnych, utrzymywała grypsową łączność konspiracyjną z więźniami obozu oświęcimskiego. To ona, jako jedna z pierwszych, poinformowała świat o aresztowaniu krakowskich profesorów, o zrabowanych przez Niemców zabytkach. Po wojnie, jako kierowniczka sekcji pomocy więźniom przy Urzędzie Wojewódzkim w Krakowie, nadal otaczała opieką byłych więźniów politycznych powracających z obozów niemieckich. Za swą bohaterską działalność okupacyjną odznaczona została Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta

biogram

           Ukończył Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego, następnie studiował historię sztuki i archeologię na UJ i rozpoczął pracę w Zakładzie Historii Sztuki UJ. Współtworzył Gabinet Rycin PAU i organizował Muzeum Diecezjalne w Sandomierzu. Do wojny wydał szereg prac naukowych z zakresu sztuki średniowiecznej, renesansowej i XIX - wiecznej, między innymi pracę na temat organizacji muzeów włoskich, zbiór dokumentów dotyczących rabunku skarbca koronnego przez Prusaków w 1795 roku oraz znakomity przewodnik po zabytkach Krakowa.
           W latach II wojny światowej - po ewakuacji cennych dóbr kultury z Krakowa (zabezpieczał między innymi wywiezienie najcenniejszych skarbów wawelskich) przez Rumunię do Francji,
a następnie ewakuował polskie zabytki do Anglii.

           Za Janem Adamczewskim:

           „W swym wspomnieniu, wydrukowanym w Dzienniku Polskim 3-4 marca 1957 roku, Karol tak pisał o tym:

           „Było to we Francji 1940 roku w tragicznych dniach czerwca, gdy Paryż ogłoszono miastem otwartym i stało się jasne, że klęska Francji jest nieuchronna i że nastąpi jej okupacja i zabór polskiej własności przez hitlerowców. Wtedy to w ostatniej chwili udało się wywieźć arrasy, przy czym brałem udział jako kierownik ekipy. Już z początkiem czerwca 1940 roku zostałem delegowany przez generała Władysława Sikorskiego do Aubusson, do tamtejszej fabryki gobelinów, aby zobaczyć stan przechowania arrasów. W tydzień potem nadaremnie poszukując dr Stanisława Świerza w Paryżu, wróciłem do Aubusson z postanowieniem ewakuowania arrasów i skarbca wawelskiego, najlepiej za morze. Generał Sikorski przekazał mi na ten cel znaczną – jak na owe czasy – kwotę 100 tysięcy franków, za którą 11 czerwca 1940 roku zakupiłem lichy samochód ciężarowy. W międzyczasie przybył dr Świerz i przez całą noc zwijaliśmy z nim i inż. Polkowskim arrasy, zaszyliśmy je w płótno, pakowaliśmy skarbiec oraz przywiezione przeze mnie z Paryża, z sejfów bankowych, depozyty Banku Gospodarstwa Krajowego, tj. Biblię Gutenberga, rękopisy Chopina, Psałterz floriański i inne cenne przedmioty.

           Wszystko to nie obywało się bez wielkich trudności. Kierownictwo manufaktury w Aubusson nie wiedziało czy wydać gobeliny i trzeba się było przebijać telefonami aż do odpowiednich ministrów francuskich o pozwolenie. Tragiczny był też nasz przyjazd do Bordeaux. Panowała tu panika na ulicach, zamknięty był przejazd do prefektury, zakorkowany był samochodami główny most, brak było jakichkolwiek instrukcji i nadchodziły coraz groźniejsze wiadomości, że hitlerowcy zajmą niedługo port. W tych warunkach trzeba się było zdecydować szybko. Postanowiliśmy odjechać małym statkiem handlowym „Chorzów”, pływającym pod dowództwem kpt. Góry. W Bordeaux nasza ekipa połączyła się z poetą Antonim Słonimskim i jego żoną i rozpoczęliśmy ładowanie na statek pak z arrasami wawelskimi, skarbcem i rękopisami. Szczerbiec zapakowałem osobno, przytwierdzając go do odpowiedniej deski i zwyczajem marynarskim przywiązując doń butelkę z napisem objaśniającym charakter miecza. Poważną trudność sprawiły obawy celników francuskich, którzy nie chcieli zgodzić się na wywóz takiej ilości pak o nie znanej zawartości. Dopiero obfity poczęstunek i łapówka rozproszyły ich wątpliwości. A był już najwyższy czas, żeby wyjechać. Pojawiły się samoloty niemieckie i do Bordeaux przybliżyła się armia hitlerowska, która miała okupować tę część Francji.

            Gdy pierwsze samochody hitlerowskie zbliżały się do miasta - „Chorzów” opuszczał port udając się do Anglii, do Falmonth w Cornvalii. Szczęśliwie uniknął zetknięcia się z niemieckimi łodziami podwodnymi i z samolotami, które gęsto patrolowały wybrzeża Francji. Pogoda była piękna, morze było spokojne...”

           Współpracował z rządem emigracyjnym i jako sekretarz premiera RP na uchodźstwie gen. Władysława Sikorskiego zaangażował się w opracowywanie strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką. Kierował wówczas 8 - osobowym zespołem tworzącym Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych przy Ministerstwie Prac Kongresowych w Londynie. Zbierało ono informacje przesyłane drogą kurierską przez archiwistów, muzealników i bibliotekarzy z okupowanego kraju oraz przekazywało je w formie opracowań i raportów rządom alianckim na Zachodzie. Końcowym efektem prac było opublikowanie w języku polskim i angielskim (pod jego redakcją) liczącej ponad pięćset stron książki - katalogu strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką w latach 1939 - 1944, w którym pod poszczególnymi miejscowościami ułożonymi w porządku alfabetycznym zestawił wykaz strat kultury polskiej, spowodowanych przez bezpośrednie działania wojenne i celową, niszczycielską działalność okupanta. Katalog w znacznej mierze posłużył do odnalezienia wywiezionych w czasie wojny z Polski bibliotek, archiwów, muzeów i poszczególnych dzieł sztuki.
           Od zerwania przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z rządem polskim na uchodźstwie, gdy ujawniono sprawę Katynia, Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych podjęło także prace nad skatalogowaniem strat zadanych przez okupanta radzieckiego na kresach wschodnich II RP w latach 1939 - 1941. Prace te - ze względu na brak przekazów z okupowanego kraju - uniemożliwiły sporządzenie analogicznego opracowania o stratach - jak dla okupacji niemieckiej.
           Po wojnie wrócił do Polski z cennym transportem polskich dzieł sztuki i archiwaliów odzyskanych z brytyjskiej strefy okupacyjnej Niemiec, w tym natrafił na dzieła sztuki z Wielkopolski w sztolniach kopalni soli w Grasleben oraz w Goslar. Świat obiegło wówczas - często reprodukowane w kraju i za granicą - zdjęcie Estreichera w mundurze majora Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, który na dworcu głównym w Krakowie prezentował zachowany bez uszczerbku obraz Leonarda da Vinci
Dama z gronostajem. Następnie kilkakrotnie wyjeżdżał z misjami rewindykacyjnymi do Niemiec, aby między innymi sprowadzić skradziony z Krakowa w 1940 roku do Norymbergi - Ołtarz Wita Stwosza (Veit Stoß).
           Po przyjeździe do kraju podjął pracę w ASP w Krakowie, był również profesorem w Wyższej Szkole Sztuk Pięknych we Wrocławiu. Zorganizował pracownię bibliograficzną PAN, którą przejął UJ, tworząc Międzywydziałowy Zakład Bibliografii Polskiej XIX wieku.
           Był badaczem sztuki średniowiecznej i nowożytnej, autorem wielu publikacji i utworów. Do
Encyklopedii staropolskiej Aleksandra Brücknera zebrał i opracował cały materiał ikonograficzny. Wydał przewodnik po Krakowie. Przetłumaczył i opracował Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów G. Vasariego. Dziełem jego życia była praca na rzecz rekonstrukcji Collegium Maius i stworzenie w jego obrębie Muzeum UJ, którego był dyrektorem.
          Pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Rakowickim (
kwatera Ba, rząd południowy).

wybrane publikacje:

1931Kraków, przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice

1933 - Miniatury Kodeksu Bochema

1936 - Tryptyk Św. Trójcy
1936 - 1938 - współpracował z Aleksandrem Brücknerem przy wydaniu Encyklopedii staropolskiej
1944 - Cultural Losses of Poland
1944, 1947, 1956 - Nie od razu Kraków zbudowano
1953 - Grobowiec Władysława Jagiełły
1957 - Krystiana
1959 - 1976 - Bibliografia polska XIX stulecia
1966 - Łańcuch Aleksandry
1968 - Leon Chwistek -
1968 - Collegium Maius - dzieje gmachu
1970 - Szkice o Bereccim
1970 - Collegium Maius - dzieje, obyczaje, zbiory
1975 - Trzy rozmowy pułkownika Odysa sztuka teatralna 
1976 - Nieznana księga Tacyta
1976 - Zamęt
1984 - Historia sztuki w zarysie
1985 - 1988 - przetłumaczył i opracował Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów Giorgio Vasariego

kalendarium

1925 - 1929 - studiował historię sztuki na UJ

1926-1927 – pisywał recenzje filmowe w Czasie, podpisując je pseudonimem Dominik Węgierski

1928 - uzyskał doktorat pod kierunkiem profesora Juliana Pagaczewskiego
1930 - 35 pracował jako asystent wolontariusz w Katedrze Historii Sztuki u prof. Pagaczewskiego
1936 - został płatnym, starszym asystentem w Katedrze Historii Sztuki
1936 - 39 - stworzył Muzeum Diecezjalne w Sandomierzu

1939 – uczestnik kampanii wrześniowej
1940 - opracował pierwszy raport odnoszący się do strat zadanych kulturze polskiej przez okupanta niemieckiego w 1939 roku
1941-1945 - kierował Biurem Rewindykacji Polskiego Mienia Kulturalnego przy Rządzie Rzeczypospolitej w Londynie

1944 – wydał, liczący 300 stron, katalog dzieł ukradzionych w Polsce przez Niemców: The Cultural Losses of Poland

1945 - 1950 - wykładał w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie
1946 - odnalazł i sprowadził z Norymbergi Ołtarz Mariacki Wita Stwosza
1946 - 1964 - kierował renowacją Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego, ukończoną na 600-lecie Uniwersytetu
1947 - został wicedyrektorem Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego
1947 - habilitował się na UJ
1950 - został etatowym profesorem nadzwyczajnym
1951 - został dyrektorem Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego
1951 - 1961 - wykładał w Wyższej Szkole Sztuk Pięknych we Wrocławiu
1952 - 1956 - pełnił funkcję przewodniczącego krakowskiej rady Frontu Narodowego
1954 - uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego na UJ
1954 - nagrodzony przez Miejską Radę Narodową w Krakowie w dziedzinie konserwacji zabytków
1957 - 1984 - prezes Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie
1957 - odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski
1962 - 1976 - kierownik Międzywydziałowego Zakładu Bibliografii Polskiej XIX wieku
1964 - został sygnatariuszem "Listu 34" do premiera PRL Józefa Cyrankiewicza w sprawie polityki kulturalnej, ograniczającej dostęp do papieru oraz krytykując działalność cenzury (mimo nacisków podpisu swojego - jak niektórzy sygnatariusze - nie wycofał)
1966 - został redaktorem "Rocznika Krakowskiego"
1972 - został profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Jagiellońskiego
1976 - odszedł na emeryturę nie zrywając więzów z Uniwersytetem, gdzie prowadził zajęcia ze studentami (w zmniejszonej ilości godzin) i był konsultantem naukowym w Muzeum UJ

1983 grudzień 31 – napisał notatkę: „Zdaję sobie sprawę z mego stanu. Jestem spokojny. Dziedzictwa Estreicherów nie zmarnowałem. Myślę, piszę, notuję, tłumaczę „Victoria Regina” L. Hausmana... Roku 1984 nie przeżyję. Nie mam pretensji do nieśmiertelności. Idę między swoich”

bibliografia:

Encyklopedia Krakowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków 2000

Jan Adamczewski, Krakowskie rody, Kraków 1994

Krystyna Grzybowska, Kronika rodzinna, Wrocław 1969

Marcin K. Schirmer, Wybitne rody które tworzyły Polską kulturę i naukę, Warszawa 2017

Teresa Stanisławska-Adamczewska, Jan Adamczewski, Kraków, ulica imienia …, Kraków 2000

Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl), wydanie z 05.12.2019