biogram

           Wychowawcami królewicza, a później młodego króla byli Włosi: Giovanni Silvio de Mathis, Scipio Scholaris, Antonio da Sangallo oraz Polak Piotr Opaliński.
Wyrósł na monarchę wykształconego, zainteresowanego nauką i sztuką, znającego języki (znał dobrze łacinę, włoski i niemiecki), sprawnego fizycznie ale nie zdradzał większego pociągu do sztuki wojennej.
           Wybrany został na wielkiego księcia litewskiego i koronowany na króla Polski, jeszcze za życia swego ojca (elekcja vivente rege), co stanowiło wyjątek w dziejach Rzeczypospolitej. Z uwagi na podeszły wiek króla, sprawował samodzielne rządy na Litwie. Po śmierci ojca zasiadł na tronie polskim. Pierwsze lata jego panowania wypełnił spór z Boną, jak i większością członków senatu i izby poselskiej o uznanie Barbary jako małżonki i przyszłej królowej.
           Prowadził walki z Moskwą o Inflanty, które były lennem Polski i Litwy. Utworzył Komisję Morską z Janem Kostką ze Sztemberku na czele i zapoczątkował budowę i organizację na Bałtyku floty kaperskiej. Doprowadził do zawarcia unii polsko - litewskiej w Lublinie, odtąd wspólne miały być: terytorium, nazwa - Rzeczpospolita Obojga Narodów, elekcja władcy, sejm, senat, moneta i polityka zagraniczna. Osobne pozostać miały urzędy. Szukając sojuszników przeciw Moskwie uznał prawa bocznej (elektorskiej) linii Hohenzollernów do objęcia władzy w Prusach Książęcych.
           Na sejmie egzekucyjnym przeszedł na stronę szlacheckiego stronnictwa egzekucyjnego (odebranie zastawów, stworzenie wojska kwarcianego, wzmocnienie izby poselskiej, zaniechanie wykonywania przez starostę wyroków sądów duchownych). Program stronnictwa pozwalał na odbudowę skarbu królewskiego (państwowego), utworzenie armii i uporządkowanie stanu prawnego w państwie. Skutecznie przeprowadził unifikację i centralizację państwa, szczególnie dzielnic przyłączonych do Korony: Mazowsza, Prus Królewskich, księstw oświęcimskiego i zatorskiego oraz Gdańska. Za jego panowania nastąpił szczytowy okres rozwoju reformacji, której kulminacją stały się uchwały sejmu piotrkowskiego.
           Pod naciskiem posłów król wysłał do Rzymu S. Maciejowskiego, który zabiegał u papieża o wyrażenie zgody na zwołanie w Rzeczypospolitej soboru narodowego, odprawianie mszy i nabożeństw w języku polskim, przyjmowanie komunii pod dwiema postaciami i zniesienie celibatu. Paweł IV odrzucił jednak projekt utworzenia Kościoła narodowego i inne przedstawione postulaty. W latach późniejszych przewagę zyskał obóz katolicki, a król wydał edykty skierowane przeciw innowiercom, potwierdził dawne uprawnienia Kościoła rzymskokatolickiego i przyjął postanowienia soboru trydenckiego.
           Zapewnił jednak tolerancję religijną w państwie, między innymi zniósł egzekucję starościńską dla wyroków sądów kościelnych, wydał edykt "o niesądzeniu za herezję".
           Był mecenasem sztuki i protektorem artystów (J. Kochanowski, Ł. Górnicki, Wacław z Szamotuł, Walenty Bakwark i inni), posiadał liczącą około 3,5 tysiąca tomów bibliotekę i bogatą kolekcję arrasów. Rozpoczął przebudowę zamków w Warszawie i w Wilnie.
           W ostatnim okresie swojego życia przebywał w Warszawie. Sporządził testament według, którego większość majątku miały dostać jego siostry.
Pochowany w Katedrze Wawelskiej.