biogram
Jedna z najwybitniejszych postaci w dziejach Polski.
Po ukończeniu gimnazjum w Wilnie podjął studia medyczne w Charkowie, które po roku przerwał. W czasie studiów na uniwersytecie prowadził działalność rewolucyjną i niepodległościową wśród studentów, potem działał w kółkach konspiracyjnych w Wilnie. W wyniku pośredniego udziału w przygotowaniu spisku na życie cara Aleksandra III został zesłany na 5 lat na Syberię (Kireńsk, Tunka).
Po powrocie z zesłania rozpoczął w Wilnie działalność socjalistyczną, przeniósł się do Warszawy i wkrótce został najwybitniejszym działaczem PPS w kraju, członkiem Centralnego Komitetu Robotniczego PPS. Zorganizował drukarnię i został redaktorem naczelnym i wydawcą organu PPS „Robotnik” (wydał 35 numerów), gdzie pisał artykuły atakujące rosyjskiego zaborcę.
Ponownie aresztowany w Łodzi w mieszkaniu, gdzie mieściła się drukarnia „Robotnika” został osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, następnie przewieziony do Petersburga, pozorował chorobę psychiczną i udało mu się zbiec ze szpitala do Lwowa, a następnie do Krakowa. Prowadził działalność konspiracyjną w Królestwie, Galicji, wyjeżdżał także do Londynu.
Po wybuchu wojny japońsko-rosyjskiej (1904 - 1905) udał się do Japonii z propozycją wspólnych akcji antyrosyjskich w Królestwie w zamian za pomoc finansową dla strony polskiej. Plany te nie powiodły się wobec kontrakcji Romana Dmowskiego. Władze japońskie zainteresowały się jedynie akcją wywiadowczą i udzieliły PPS pomocy finansowej oraz dostarczyły sprzętu wojskowego i broni. Wybrał Kraków jako najodpowiedniejsze miejsce schronienia przed represjami carskimi i kierowania działalnością PPS w Królestwie Polskim i na emigracji. Początkowo mieszkał przy ulicy Topolowej 18, a następnie przy ulicy Szlak 31. W tym okresie opracował program polityczno - militarnej walki o niepodległość Polski.
Stanął na czele Organizacji Bojowej PPS, która przeprowadziła szereg zamachów na przedstawicieli władzy carskiej, urzędy, pociągi przewożące pieniądze rządowe. Działania te miały na celu zamanifestowanie oporu Polaków przeciw rosyjskiemu zaborcy. Ostatnia akcja zbrojna dowodzona osobiście przez niego miała miejsce pod Bezdanami.
Po rozłamie w PPS objął przywództwo PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Z jego inicjatywy powstał tajny Związek Walki Czynnej (ZWC), którego zadaniem było przygotowywanie kadr oficerskich przyszłego wojska polskiego. Pod kierownictwem instruktorów ZWC szkoliła się młodzież w związkach i drużynach strzeleckich (Związek Strzelecki we Lwowie i Strzelec w Krakowie), paramilitarnych organizacjach, podporządkowanych Piłsudskiemu i działających za zgodą władz austriackich. Doprowadził do utworzenia Polskiego Skarbu Wojskowego, następnie Tymczasowej Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, która mianowała go komendantem głównym wszystkich polskich sił wojskowych.
Po wybuchu I wojny światowej ogłosił mobilizację oddziałów strzeleckich. Utworzona w Krakowie kompania kadrowa przekroczyła granicę z Królestwem i wkroczyła na Kielecczyznę. Po powstaniu Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) i utworzeniu Legionów Polskich, stanął na czele I Brygady. Wraz z nią przeszedł szlak bojowy w latach 1914 - 1916.
Niezadowolony z braku deklaracji Austro - Węgier co do przyszłości ziem polskich, zorganizował w Legionach, Naczelnym Komitecie Narodowym oraz w społeczeństwie Galicji oraz Królestwa opozycję wobec państw centralnych, aż do indywidualnego podania się do dymisji oraz masowej odmowy przysięgi na wierność państwom centralnym. Został aresztowany przez Niemców i spędził kilkanaście miesięcy internowany w twierdzy magdeburskiej. Po klęsce Niemiec zwolniony z więzienia udał się do Warszawy, przejął władzę z rąk Rady Regencyjnej i objął funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa oraz zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi. W ciągu kilku tygodni doprowadził do rozpisania wyborów oraz zwołania Sejmu zwanego Ustawodawczym oraz wprowadzenia postępowego ustawodawstwa.
W ogromnie trudnych warunkach, po ponad 100 letniej niewoli, w sytuacji zagrożenia niepodległości przez Niemców, bolszewików, Ukraińców a nawet Czechów organizował wojsko. Będąc zwolennikiem sojuszu z narodami kresowymi starał się wprowadzić w życie idee federacyjne. Poszukiwał sojuszu z Litwą, wprowadził w życie sojusz polityczno - wojskowy z Ukraińską Republiką Ludową. Dążenia te stały się jedną z przyczyn wojny polsko - bolszewickiej.
Na przełomie sierpnia i września 1919 Biuro Szyfrów pod kierunkiem Jana Kowalewskiego złamało pierwsze klucze szyfrowe Armii Czerwonej, które umożliwiły odczytanie korespondencji bolszewickiej z frontów wojny domowej na Ukrainie, w południowej Rosji i na Kaukazie. Złamano też szyfry Armii Ochotniczej i "białej" Floty Czarnomorskiej, a także szyfry Armii URL. Dzięki temu Piłsudski miał w oparciu o dane wywiadowcze dużą wiedzę na temat sytuacji w tym regionie.
Zdołał obronić państwo przed nawałą bolszewicką w słynnej Bitwie Warszawskiej, której plan sam nakreślił i którą jako dowódca Grupy Uderzeniowej kierował. Wojna została zakończona pokojem w Rydze, na mocy którego Polska odzyskała Wschodnią Galicję.
Po wojnie, krytykowany za politykę wschodnią, wycofał się z życia publicznego i zamieszkał w Sulejówku. Bacznie obserwował rozwój sytuacji w kraju i intensywnie przygotowywał się do powrotu do władzy. Powrócił na scenę po trzech latach doprowadzając do zbrojnego przejęcia władzy w tzw. przewrocie majowym. W toku bratobójczych walk zginęło 215 żołnierzy i 164 osoby cywilne, ponadto 920 zostało rannych. Nikt nigdy nie został za to pociągnięty do odpowiedzialności. Wystąpienie skierowane było przeciwko partyjniactwu, korupcji, oraz osłabieniu siły państwa.
Zdobywszy władzę, zaprowadził oparte na wojsku i swoich zwolennikach rządy autorytarne zwane sanacją (łac. uzdrowienie). Wprowadzona tzw. nowela sierpniowa ograniczała rolę Sejmu na rzecz prezydenta, którym był powolny Józefowi Piłsudskiemu, Ignacy Mościcki.
Po przewrocie uchylił się od przyjęcia wyboru na urząd prezydenta RP, pełnił natomiast, aż do zgonu obowiązki Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Kierował polityką zagraniczną starając się o utrzymanie sojuszu z Francją oraz zbliżenie do Anglii. Zawarł układy o nieagresji z Rosją sowiecką oraz Niemcami.
Jego śmierć wszystkich zaskoczyła, do niemal ostatniej chwili ukrywał nieuleczalną chorobę - raka wątroby. Ogłoszono żałobę narodową, a pogrzeb stał się ogromną manifestacją narodową oddającą hołd zmarłemu Marszałkowi. Ciało zostało pochowane w krypcie św. Leonarda w Katedrze na Wawelu , obok grobów królów i najwybitniejszych Polaków, serce zaś zgodnie z pozostawionym przez niego testamentem umieszczono w srebrnej urnie i przewieziono do Wilna, gdzie spoczęło w grobie jego matki, na cmentarzu "na Rossie".
W mauzoleum Matka i Serce Syna na czarnej granitowej płycie nagrobnej zgodnie z wolą Piłsudskiego wykuto cytaty z Wacława (u góry) i Beniowskiego (u dołu) Juliusza Słowackiego:
u góry:
Ty wiesz, że dumni nieszczęściem nie mogą
Za innych śladem iść tą samą drogą.
u dołu:
Kto mogąc wybrać, wybrał zamiast domu
Gniazdo na skałach orła, niechaj umie
Spać, gdy źrenice czerwone od gromu
I słychać jęk szatanów w sosen szumie.
Tak żyłem.
między nimi:
Matka i Serce Syna.
Naczelny Komitet Uczczenia Pamięci Marszałka Piłsudskiego kierowany przez gen. Bolesława Wieniawę -Długoszowskiego rozpoczął prace nad sarkofagiem dla Marszałka. Przerwał je wybuch wojny. Sarkofag nie powstał do dnia dzisiejszego.
W Krakowie bywał często, po raz pierwszy krótko w 1896 roku, następnie w 1902 roku zatrzymał się przy ulicy Podzamcze, skąd przeprowadził się na ulicę Topolową 14, potem przy tej samej ulicy mieszkał pod numerem 24 z żoną Marią, następnie pod numerem 16, a w 1909 pod numerem 18 (tu wisi pamiątkowa tablica), potem znów przy ulicy Topolowej ale pod numerem 25.
Z jego inicjatywy sprowadzono do Polski prochy Juliusza Słowackiego i pochowano na Wawelu.
Jego imieniem nazwano ulicę w dzielnicy Stare Miasto, most łączący ulice Krakowską i Legionów oraz kopiec na Sowińcu.