Helena Modrzejewska
właściwie Jadwiga Helena Misel, w USA Modjeska
(12 października 1840 Kraków - 8 kwietnia 1909 Newport, Kalifornia)
wybitna aktorka polskiej i amerykańskiej sceny
rodzina
nieślubna córka Józefy z Miselów Bendowej, wdowy po zamożnym kupcu, ojcem nazywała przyjaciela matki Michała Opida, krążyły pogłoski, że jest córką księcia Eustachego Sanguszko
była siostrą przyrodnią Bendów - aktorów Feliksa i Józefa, muzyka Szymona i budowniczego Adolfa, który to między innymi odnawiał Sukiennice
związała się z Gustawem Zimajerem
syn Rudolf (1861 I 27 – 1940 VI 26), inżynier, budowniczy mostów
córka Maria – zmarła w dzieciństwie, w wieku 4 lat
poślubiła Karola Chłapowskiego, z arystokratycznego rodu wielkopolskiego
biogram
Uczyła się na pensji i u sióstr Prezentek, potem pomagała matce prowadzić kawiarnię. Krótko pobierała lekcje śpiewu u F. Mireckiego i gry scenicznej u aktora teatru niemieckiego Axtmanna. Debiutowała w amatorskim zespole teatralnym w Bochni, następnie występowała w teatrach prowincjonalnych (między innymi w Nowym Sączu, Przemyślu, Rzeszowie, Brzeżanach). Grała w teatrze lwowskim, występowała w Stanisławowie i w Czerniowcach.
Wróciła do Krakowa i przez cztery sezony występowała w teatrze Adama Skorupki, którego kierownikiem artystycznym, a potem dyrektorem był Stanisław Koźmian. Była jedną z czołowych artystek zespołu (rywalizowała z aktorką Antoniną Hoffman), w którym ukształtował się nowy styl gry scenicznej, zwany szkołą krakowską. Obracała się w środowisku artystów, literatów i uczonych. Razem z zespołem krakowskim występowała też co roku w Krynicy i Poznaniu, gdzie poznała Karola Chłapowskiego. Ich ślub odbył się w Krakowie
Wystąpiła gościnnie w Warszawie, odnosząc olbrzymi sukces, dzięki czemu mogła podpisać kontrakt z Warszawskimi Teatrami Rządowymi. Została pierwszą aktorką dramatu i komedii i osiągnęła status gwiazdy.
Wraz rodziną, Julianem Sypniewskim, Łucjanem Paprockim oraz Henrykiem Sienkiewiczem wyemigrowała do Kalifornii. Do grupy planującej emigrację początkowo należeli też Stanisław Witkiewicz oraz Adam Chmielowski – obydwaj jednak zrezygnowali z wyjazdu. Emigranci osiedlili się miejscowości Anaheim w Kalifornii, gdzie prowadzili farmę (z tego okresu wywodzą się Szkice węglem Henryka Sienkiewicza). Interes jednak nie powiódł się, a grupa osadników z czasem rozstała się.
Przeniosła się do San Francisco, przyjęła pseudonim Helena Modjeska i po intensywnej nauce języka angielskiego wystąpiła w California Theatre. Duży sukces jaki odniosła pozwolił jej rozpocząć pierwsze amerykańskie tournée. Występowała w Nowym Jorku, Filadelfii, Bostonie, Waszyngtonie i wielu innych miastach. Po ugruntowaniu swojej pozycji w Ameryce wyruszyła na występy gościnne do Anglii, gdzie zgotowano jej świetne przyjęcie. Na stałe związała się jednak ze Stanami Zjednoczonymi, gdzie występowała z własnym zespołem, objeżdżając własnym wagonem USA w ramach wielkich tournées (odbyła ich 26).
W Santiago Canyon w Kalifornii wybudowała własną rezydencję Arden i tutaj dochowała się wnuków, zaś jej syn, Ralph Modjeski, został wybitnym konstruktorem mostów.
Przyjeżdżała wielokrotnie na gościnne występu do kraju, głównie do Krakowa, występowała też we Lwowie (sześciokrotnie), Poznaniu, Tarnowie, Łodzi, Lublinie i Stanisławowie. Czterokrotnie odwiedziła Warszawę. Często także przyjeżdżała na odpoczynek do Zakopanego, gdzie razem z Różą z Potockich Raczyńską i z Tytusem Chałubińskim ufundowała szkołę koronkarską.
W repertuarze miała 260 ról, w tym około 130 zagrała w Krakowie. Kreowała 17 postaci w dramatach W. Szekspira, którego sztuki propagowała w teatrach polskich i światowych, między innymi grając Ofelię w Hamlecie, Julię w Romeo i Julii, Lady Makbet w Makbecie, Viola w Wieczorze Trzech Króli Chętnie występowała w repertuarze romantycznym, np. jako Idalia w Fantazym J. Słowackiego, a także w dramatach S. Wyspiańskiego i sztukach autorów współczesnych (H. Ibsen, A. Dumas i innych).
Do końca kariery grała w dwóch językach: w Ameryce, Anglii, Szkocji i Irlandii po angielsku, a w Warszawie, Lwowie, Krakowie, Poznaniu i Pradze zaś po polsku, wyłącznie gościnnie, w żadnym teatrze nie osiadając na stałe.
Zaliczana była do najpiękniejszych kobiet swej epoki, obdarzona głosem bardzo sugestywnym, choć niezbyt silnym, i nadzwyczajnym talentem mimicznym, miała "magiczną siłę czarowania wyobraźni i wzruszania serc" (William Winter). Sposób jej gry nazywano stylizowanym realizmem.
„W XIX wieku zarabiała za oceanem więcej niż najlepiej dziś opłacane aktorki świata” (prof. Emil Orzechowski).
Oprócz niezwykłego talentu scenicznego posiadała wiele innych artystycznych umiejętności. Całe życie pisała wiersze, grała na pianinie i na gitarze, śpiewała i tańczyła, projektowała dekoracje i kostiumy teatralne, rysowała i malowała, zajmowała się haftem i koronkarstwem, pozostawiła po sobie setki wspaniałych listów, napisała autobiografię pod tytułem „Wspomnienia i wrażenia”, wydaną w Nowym Jorku rok po jej śmierci oraz napisała i zilustrowała baśń dla swoich wnucząt.
Jej pogrzeb odbył się w Los Angeles, ale potem jej szczątki przewieziono do Krakowa i pochowano na cmentarzu Rakowickim (obok grobu matki). W kościele Św. Krzyża znajduje się jej epitafium, a na domu, w którym się urodziła (róg ulicy Grodzkiej i placu Dominikańskiego) umieszczono tablicę pamiątkową z jej medalionem (dłuta J. Łabędzkiego). Jej imieniem nazwano Stary Teatr w Krakowie oraz ulicę w dzielnicy Prądnik Biały (Azory), prostopadłą do ulicy Józefa Chełmońskiego.
„Kraków to moje rodzinne gniazdo, moja niańka, mój mentor i mistrz” – napisała w swoich Wspomnieniach i wrażeniach.
W Krakowie pamięć o Modrzejewskiej pielęgnują Fundacja Wspierania Badań nad Życiem i Twórczością Heleny Modrzejewskiej (www.modjeskafoundation.org, ul. Sienna 5) oraz instytucje: Narodowy Stary Teatr (ww.stary.pl, ul. Jagiellońska 5), Teatr im. Juliusza Słowackiego (www.slowacki.krakow.pl, pl. Św. Ducha 1) oraz Archiwum Państwowe w Krakowie (www.ank.gov.pl, ul. Sienna 16).
najważniejsze role:
1862 – Skierka w Balladynie J. Słowackiego
1863 – Amelia w Mazepie J. Słowackiego
1863 – Maria Stuart w Marii Stuart J. Słowackiego
1865 - Anna Oświęcimówna w Annie Oświęcimównie Mikołaja Bołoza Antoniewicza
1866 - Księżniczka Eboli w Don Karlosie Schillera
1866 - Amalia w Zbójcach Schillera
1866 - Porcją w Kupcu weneckim Szekspira
1867 V – Adrianna Lecouvreur w Adriannie Lecouvreur Eugeniusza Scribe'a i Ernesta Legouve'a
1871 – Ofelia w Hamlecie Szekspira
1873 – Desdemona w Otellu Szekspira
1876 – Beatrice w Wiele hałasu o nic Szekspira
kalendarium
1861 – debiutowała w Bochni
1861 – współorganizowała zespół teatralny Nowosądeckie Towarzystwo Artystów Sceny Narodowej
1861 – latem przyjęła pseudonim sceniczny Modrzejewska
1862 - wystąpiła pierwszy raz przed publicznością we Lwowie, grając debiuty, czyli trzy różne role, które przyniosły jej angaż do teatru lwowskiego
1863 – grała w Stanisławowie i Czerniowcach
1865 IV - Zimajer zabrał ją do Wiednia, gdzie bezskutecznie (zbyt słabo władała niemieckim) zabiegał o engagement w różnych teatrach
1865 – wróciła do Krakowa
1865 X 7 - debiutowała w krakowskim teatrze miejskim w operze komicznej Paziowie królowej Marysieńki
1865 X - 1869 III – była aktorką teatru krakowskiego
1867 - była na występach gościnnych we Lwowie, Jarosławiu i Tarnowie
1868 X 4 - zagrała w Teatrze Wielkim w Warszawie Adriannę Lecouvreur
1868 IX 12 - zawarła w kościele św. Anny małżeństwo z hrabią Karolem Bodzentą Chłapowskim
1869-1876 – grała w Warszawskich Teatrach Rządowych
1870–1872 – grała gościnnie w Krakowie
1876 VII - występami w Warszawie pożegnała polską publiczność
1876 - wyjechała wraz z mężem i przyjaciółmi do Kalifornii
1877 - zadebiutowała na scenie w San Francisco
1879-1903 - wielokrotnie przyjeżdżała na występy gościnne do kraju, głównie do Krakowa
1880 III – wyjechała do Anglii i debiutowała w Curt Theatre
1880–1885 - kilkakrotnie występowała w Wielkiej Brytanii
1882 - założyła szkołę koronkarską w Zakopanem
1884 X 3 - wzięła udział w koncercie I. Paderewskiego w Krakowie
1884 – zakupiła przy dzisiejszej ulicy Mazowieckiej 14 folwareczek, który nazwała Modrzejowem. Dworek ten w 1900 wykupiło Towarzystwo Budowy Tanich Mieszkań dla Robotników – Katolików i wybudowało jedenaście parterowych domków, całość nazywano popularnie Modrzejówką
1888 – przyjęła obywatelstwo USA
1891 – występowała w Pradze
1893 – wygłosiła na Międzynarodowym Kongresie Kobiet w Chicago przemówienie o systemie carskiego ucisku w Polsce
1903 – po raz ostatni odwiedziła Kraków, wystąpiła w sztuce Protesilas i Laodamia S. Wyspiańskiego
1907 – zakończyła pracę aktorską
1910 - wydano w Stanach Zjednoczonych jej pamiętniki Memories and impressions
1957 - wydanie polskie Wspomnienia i wrażenia
źródła:
Józef Szczublewski, Żywot Modrzejewskiej Warszawa 1975
Tymon Terlecki, Pani Helena. Opowieść o Modrzejewskiej, Kraków 1991
Tymon Terlecki, Pani Helena, Londyn 1962
Franciszek Siedlecki, Helena Modrzejewska, Kraków 1990, I wyd 1920