Dzisiejsza data:

Helena Modrzejewska

właściwie Jadwiga Helena Misel, w USA Modjeska

(12 października 1840 Kraków - 8 kwietnia 1909 Newport, Kalifornia)

wybitna aktorka polskiej i amerykańskiej sceny

rodzina

nieślubna córka Józefy z Miselów Bendowej, wdowy po zamożnym kupcu, ojcem nazywała przyjaciela matki Michała Opida, krążyły pogłoski, że jest córką księcia Eustachego Sanguszko

była siostrą przyrodnią Bendów - aktorów Feliksa i Józefa, muzyka Szymona i budowniczego Adolfa, który to między innymi odnawiał Sukiennice

związała się z Gustawem Zimajerem

syn Rudolf (1861 I 27 – 1940 VI 26), inżynier, budowniczy mostów

córka Maria – zmarła w dzieciństwie, w wieku 4 lat

poślubiła Karola Chłapowskiego, z arystokratycznego rodu wielkopolskiego

biogram

           Uczyła się na pensji i u sióstr Prezentek, potem pomagała matce prowadzić kawiarnię. Krótko pobierała lekcje śpiewu u F. Mireckiego i gry scenicznej u aktora teatru niemieckiego Axtmanna. Debiutowała w amatorskim zespole teatralnym w Bochni, następnie występowała w teatrach prowincjonalnych (między innymi w Nowym Sączu, Przemyślu, Rzeszowie, Brzeżanach). Grała w teatrze lwowskim, występowała w Stanisławowie i w Czerniowcach.

           Wróciła do Krakowa i przez cztery sezony występowała w teatrze Adama Skorupki, którego kierownikiem artystycznym, a potem dyrektorem był Stanisław Koźmian. Była jedną z czołowych artystek zespołu (rywalizowała z aktorką Antoniną Hoffman), w którym ukształtował się nowy styl gry scenicznej, zwany szkołą krakowską. Obracała się w środowisku artystów, literatów i uczonych. Razem z zespołem krakowskim występowała też co roku w Krynicy i Poznaniu, gdzie poznała Karola Chłapowskiego. Ich ślub odbył się w Krakowie

           Wystąpiła gościnnie w Warszawie, odnosząc olbrzymi sukces, dzięki czemu mogła podpisać kontrakt z Warszawskimi Teatrami Rządowymi. Została pierwszą aktorką dramatu i komedii i osiągnęła status gwiazdy.

           Wraz rodziną, Julianem Sypniewskim, Łucjanem Paprockim oraz Henrykiem Sienkiewiczem wyemigrowała do Kalifornii. Do grupy planującej emigrację początkowo należeli też Stanisław Witkiewicz oraz Adam Chmielowski – obydwaj jednak zrezygnowali z wyjazdu. Emigranci osiedlili się miejscowości Anaheim w Kalifornii, gdzie prowadzili farmę (z tego okresu wywodzą się Szkice węglem Henryka Sienkiewicza). Interes jednak nie powiódł się, a grupa osadników z czasem rozstała się.

           Przeniosła się do San Francisco, przyjęła pseudonim Helena Modjeska i po intensywnej nauce języka angielskiego wystąpiła w California Theatre. Duży sukces jaki odniosła pozwolił jej rozpocząć pierwsze amerykańskie tournée. Występowała w Nowym Jorku, Filadelfii, Bostonie, Waszyngtonie i wielu innych miastach. Po ugruntowaniu swojej pozycji w Ameryce wyruszyła na występy gościnne do Anglii, gdzie zgotowano jej świetne przyjęcie. Na stałe związała się jednak ze Stanami Zjednoczonymi, gdzie występowała z własnym zespołem, objeżdżając własnym wagonem USA w ramach wielkich tournées (odbyła ich 26).

           W Santiago Canyon w Kalifornii wybudowała własną rezydencję Arden i tutaj dochowała się wnuków, zaś jej syn, Ralph Modjeski, został wybitnym konstruktorem mostów.

           Przyjeżdżała wielokrotnie na gościnne występu do kraju, głównie do Krakowa, występowała też we Lwowie (sześciokrotnie), Poznaniu, Tarnowie, Łodzi, Lublinie i Stanisławowie. Czterokrotnie odwiedziła Warszawę. Często także przyjeżdżała na odpoczynek do Zakopanego, gdzie razem z Różą z Potockich Raczyńską i z Tytusem Chałubińskim ufundowała szkołę koronkarską.

           W repertuarze miała 260 ról, w tym około 130 zagrała w Krakowie. Kreowała 17 postaci w dramatach W. Szekspira, którego sztuki propagowała w teatrach polskich i światowych, między innymi grając Ofelię w Hamlecie, Julię w Romeo i Julii, Lady Makbet w Makbecie, Viola w Wieczorze Trzech Króli Chętnie występowała w repertuarze romantycznym, np. jako Idalia w Fantazym J. Słowackiego, a także w dramatach S. Wyspiańskiego i sztukach autorów współczesnych (H. Ibsen, A. Dumas i innych).

           Do końca kariery grała w dwóch językach: w Ameryce, Anglii, Szkocji i Irlandii po angielsku, a w Warszawie, Lwowie, Krakowie, Poznaniu i Pradze zaś po polsku, wyłącznie gościnnie, w żadnym teatrze nie osiadając na stałe.
Zaliczana była do najpiękniejszych kobiet swej epoki, obdarzona głosem bardzo sugestywnym, choć niezbyt silnym, i nadzwyczajnym talentem mimicznym, miała "magiczną siłę czarowania wyobraźni i wzruszania serc" (William Winter). Sposób jej gry nazywano stylizowanym realizmem.

W XIX wieku zarabiała za oceanem więcej niż najlepiej dziś opłacane aktorki świata” (prof. Emil Orzechowski).

           Oprócz niezwykłego talentu scenicznego posiadała wiele innych artystycznych umiejętności. Całe życie pisała wiersze, grała na pianinie i na gitarze, śpiewała i tańczyła, projektowała dekoracje i kostiumy teatralne, rysowała i malowała, zajmowała się haftem i koronkarstwem, pozostawiła po sobie setki wspaniałych listów, napisała autobiografię pod tytułem „Wspomnienia i wrażenia”, wydaną w Nowym Jorku rok po jej śmierci oraz napisała i zilustrowała baśń dla swoich wnucząt.

           Jej pogrzeb odbył się w Los Angeles, ale potem jej szczątki przewieziono do Krakowa i pochowano na cmentarzu Rakowickim (obok grobu matki). W kościele Św. Krzyża znajduje się jej epitafium, a na domu, w którym się urodziła (róg ulicy Grodzkiej i placu Dominikańskiego) umieszczono tablicę pamiątkową z jej medalionem (dłuta J. Łabędzkiego). Jej imieniem nazwano Stary Teatr w Krakowie oraz ulicę w dzielnicy Prądnik Biały (Azory), prostopadłą do ulicy Józefa Chełmońskiego. 

           „Kraków to moje rodzinne gniazdo, moja niańka, mój mentor i mistrz” – napisała w swoich Wspomnieniach i wrażeniach.

           W Krakowie pamięć o Modrzejewskiej pielęgnują Fundacja Wspierania Badań nad Życiem i Twórczością Heleny Modrzejewskiej (www.modjeskafoundation.org, ul. Sienna 5) oraz instytucje: Narodowy Stary Teatr (ww.stary.pl, ul. Jagiellońska 5), Teatr im. Juliusza Słowackiego (www.slowacki.krakow.pl, pl. Św. Ducha 1) oraz Archiwum Państwowe w Krakowie (www.ank.gov.pl, ul. Sienna 16).

najważniejsze role:

1862 – Skierka w Balladynie J. Słowackiego

1863 – Amelia w Mazepie J. Słowackiego

1863 – Maria Stuart w Marii Stuart J. Słowackiego

1865 - Anna Oświęcimówna w Annie Oświęcimównie Mikołaja Bołoza Antoniewicza

1866 - Księżniczka Eboli w Don Karlosie Schillera

1866 - Amalia w Zbójcach Schillera

1866 - Porcją w Kupcu weneckim Szekspira

1867 V – Adrianna Lecouvreur w Adriannie Lecouvreur Eugeniusza Scribe'a i Ernesta Legouve'a

1871 – Ofelia w Hamlecie Szekspira

1873 – Desdemona w Otellu Szekspira

1876 – Beatrice w Wiele hałasu o nic Szekspira

kalendarium

1861 – debiutowała w Bochni

1861 – współorganizowała zespół teatralny Nowosądeckie Towarzystwo Artystów Sceny Narodowej

1861 – latem przyjęła pseudonim sceniczny Modrzejewska

1862 - wystąpiła pierwszy raz przed publicznością we Lwowie, grając debiuty, czyli trzy różne role, które przyniosły jej angaż do teatru lwowskiego

1863 – grała w Stanisławowie i Czerniowcach

1865 IV - Zimajer zabrał ją do Wiednia, gdzie bezskutecznie (zbyt słabo władała niemieckim) zabiegał o engagement w różnych teatrach

1865 – wróciła do Krakowa

1865 X 7 - debiutowała w krakowskim teatrze miejskim w operze komicznej Paziowie królowej Marysieńki

1865 X - 1869 III – była aktorką teatru krakowskiego

1867 - była na występach gościnnych we Lwowie, Jarosławiu i Tarnowie

1868 X 4 - zagrała w Teatrze Wielkim w Warszawie Adriannę Lecouvreur

1868 IX 12 - zawarła w kościele św. Anny małżeństwo z hrabią Karolem Bodzentą Chłapowskim

1869-1876 – grała w Warszawskich Teatrach Rządowych

1870–1872 – grała gościnnie w Krakowie

1876 VII - występami w Warszawie pożegnała polską publiczność

1876 - wyjechała wraz z mężem i przyjaciółmi do Kalifornii

1877 - zadebiutowała na scenie w San Francisco

1879-1903 - wielokrotnie przyjeżdżała na występy gościnne do kraju, głównie do Krakowa

1880 III – wyjechała do Anglii i debiutowała w Curt Theatre

1880–1885 - kilkakrotnie występowała w Wielkiej Brytanii

1882 - założyła szkołę koronkarską w Zakopanem

1884 X 3 - wzięła udział w koncercie I. Paderewskiego w Krakowie

1884 – zakupiła przy dzisiejszej ulicy Mazowieckiej 14 folwareczek, który nazwała Modrzejowem. Dworek ten w 1900 wykupiło Towarzystwo Budowy Tanich Mieszkań dla Robotników – Katolików i wybudowało jedenaście parterowych domków, całość nazywano popularnie Modrzejówką

1888 – przyjęła obywatelstwo USA

1891 – występowała w Pradze

1893 – wygłosiła na Międzynarodowym Kongresie Kobiet w Chicago przemówienie o systemie carskiego ucisku w Polsce

1903 – po raz ostatni odwiedziła Kraków, wystąpiła w sztuce Protesilas i Laodamia S. Wyspiańskiego

1907 – zakończyła pracę aktorską

1910 - wydano w Stanach Zjednoczonych jej pamiętniki Memories and impressions

1957 - wydanie polskie Wspomnienia i wrażenia

źródła:

Józef Szczublewski, Żywot Modrzejewskiej Warszawa 1975

Tymon Terlecki, Pani Helena. Opowieść o Modrzejewskiej, Kraków 1991

Tymon Terlecki, Pani Helena, Londyn 1962

Franciszek Siedlecki, Helena Modrzejewska, Kraków 1990, I wyd 1920