Dzisiejsza data:

Kościół pod wezwaniem Najświętszego Salwatora 

Dekanat 3 – Kraków Salwator

Zwierzyniec

ul. Kościuszki 88

Na krakowskim Zwierzyńcu, przy ulicy Św. Bronisławy, w bliskim sąsiedztwie kościoła i klasztoru norbertanek, stoi kościół Najświętszego Salwatora, często wskazywany przez badaczy jako pierwsza świątynia norbertanek. Historia tego kościoła nie jest wyjaśniona ostatecznie i mimo licznych badań, czas jego powstania jest określany tylko hipotetycznie.

Jako fundatora wskazuje się Piotra Włostowica (za przekazem Jana Długosza). Według legend i tradycji, świątynia istniała już w X wieku - zbudowana w miejscu świątyni pogańskiej i była miejscem, gdzie swoje kazania wygłaszał święty Wojciech. W źródłach pisanych natomiast pierwszą wzmiankę o kościele znaleziono w Roczniku Kapitulnym Krakowskim – podano tam informację o poświęceniu kościoła Salwatora w 1148 roku - „DEDICATIO ECCLESIAE SANCTI SALVATORIS”. Współcześni badacze datują kościół na XI/XII wiek - z tego czasu pochodzą najstarsze relikty, zachowane pod posadzką.

W historii kościoła wskazuje się trzy fazy. Kościół z pierwszej fazy - a więc pierwszy na terenie obecnej świątyni - najczęściej rekonstruowany jest jako obiekt na rzucie krzyża greckiego. Pozostałości po tej budowli to: fragmenty muru wschodniej nawy i muru w części północno - wschodniej oraz chór z absydą od strony wschodniej. Budowane z ciosów kamiennych fundamenty widoczne są pod obecnym prezbiterium, a odsłonięte fragmenty wysokością dochodzą do 1,4 metra od strony południowej.

Po zniszczeniu pierwszej świątyni, około 2. połowy XII wieku rozpoczęto budowę kolejnej. Kościół z drugiej fazy prawdopodobnie nie został ukończony. Jest rekonstruowany jako rotunda, zbudowana w miejscu dzisiejszego prezbiterium - badania archeologiczne wykazały istnienie, zachowanego w fundamentach, fragmentu muru o kształcie łuku.

Trzecia faza kościoła jest datowana na 2. połowę XII wieku. Według rekonstrukcji badaczy była to filarowa bazylika z prostokątnie zamkniętym prezbiterium i prostokątnymi aneksami po jego bokach. Do dziś zachowała się wzniesiona z ciosów kamiennych wschodnia ściana w pełnej wysokości, mury ścian bocznych zachowane tylko w dolnych partiach.

W XII wieku kościół Salwatora używany był przez zakonnice i zakonników, dopóki nie odbudowano zniszczonego przez Tatarów kościoła śś. Augustyna i Jana Chrzciciela. Sam również kilkakrotnie był niszczony i odbudowywany. W 2. połowie XVI wieku został zniszczony przez najazd wojsk arcyksięcia Maksymiliana. Na początku XVII wieku odbudowę i prace restauracyjne przy kościele prowadził ks. Jan Kazimierczyk, przy udziale ksieni Doroty Kątskiej. Wykonano wówczas sklepienie, podwyższono ściany i zbudowano wieżę od strony zachodniej oraz kryptę. Wzmocniono również mury świątyni szkarpami a przykościelny cmentarz otoczono murem.

            W połowie XVII wieku kościół został spalony (najazd Szwedów) i odbudowany z inicjatywy ksieni Anny Zapolskiej – w tym czasie między innymi położono w kościele nową posadzkę. Kolejne prace restauracyjne przeprowadzono dzięki staraniom ksieni Magdaleny Otfinowskiej w 2. połowie XVIII wieku.

Kościół Salwatora, który dziś możemy oglądać i zwiedzać to niedużych rozmiarów budowla, murowana z kamienia i cegły, częściowo otynkowana (nie otynkowane prezbiterium). Ma formę świątyni romańskiej z elementami architektury późnogotyckiej i późnorenesansowej, wprowadzanymi w kolejnych przebudowach. Mury świątyni są od zewnątrz wzmocnione szerokimi szkarpami, umieszczonymi przy narożnikach nawy. Od strony południowej w ścianę prezbiterium wbudowana jest późnorenesansowa ambona zewnętrza, ufundowana przez księdza Kazimierczyka w 1605 - murowana, otynkowana, nakryta namiotowym daszkiem - nawiązująca do podania, że św. Wojciech głosił tu kazania przed wyprawą misyjną do Prusów w 997 roku.

Od strony zachodniej dobudowano w XVII wieku do fasady kościoła wieżę z prostokątnym wejściem do kruchty. Wejście to jest obramowane późnogotyckim, ostrołukowym portalem z 1. połowy XVII wieku, ozdobionym płycinami i herbem Brochwicz (herb ksieni Doroty Kątskiej). Wieża do wysokości połowy dachu kościoła jest czworoboczna z jednym, prostokątnym oknem nad wejściem, natomiast wyżej przechodzi w ośmiobok z rozmieszczonymi na przemian półkolistymi oknami i blendami i zwieńczona jest cebulastym hełmem z dwiema latarniami, pobitym blachą. Kościół nakrywa dwuspadowy dach, nad nawą nieco wyższy niż nad prezbiterium. Przy wschodnim końcu nawy umieszczono małą czworoboczną wieżyczka na sygnaturkę, z daszkiem namiotowym. nad zakrystią dach pulpitowy, kryty blachą.

Wschodnia elewacja kościoła zwieńczona jest trójkątnym szczytem – pierwotnie był to szczyt schodkowy z kamiennym posążkiem Chrystusa Salwatora (1. ćwierć XVII wieku), przebudowany został w 1. połowie XX wieku, dobudowana część z trzema blendami jest otynkowana i odznacza się wyraźnie od części wcześniejszej.

Prezbiterium – zbudowane jest na planie zbliżonym do kwadratu, podzielone na dwa różnej wielkości przęsła (przęsło wschodnie krótsze). Przęsła są od siebie oddzielone gurtem, wschodnie zostało sklepione kolebkowo, drugie natomiast krzyżowo. W zamykającej prezbiterium ścianie wschodniej pierwotnie znajdowało się duże półkoliste okno – zostało ono zamurowane i zastąpione dużo mniejszym, wąskim, również półkolistym okienkiem. Od wewnątrz na tej ścianie, po bokach okienka, zobaczyć można malowidło z początku XVI wieku - są tam ukazane dwie sceny biblijne na tle krajobrazu: „Ukrzyżowanie” oraz „Cudowne rozmnożenie chleba”.

            W bocznych ścianach prezbiterium znajdują się biforia – dziś w dużej części są one zrekonstruowane (w ścianie południowej są zamurowane, w ścianie północnej otwarte na zakrystię). Od zachodniej strony prezbiterium, przy biforiach umieszczone były przejścia o takim samym kształcie – w północnej ścianie obecnie jest to przejście prowadzące do prostokątnej, niedużej zakrystii, w południowej – wyjście na zewnątrz.

Ołtarz główny znajdujący się obecnie w prezbiterium to dzieło pseudoromańskie, wykonane w 2. połowie XX wieku, z wykorzystaniem romańskiej mensy ołtarzowej z kamienia. Zastąpił on ołtarz barokowy z 1. połowy XVII wieku, który przeniesiono do kaplicy śś. Małgorzaty i Judyty. Przy bocznych ścianach prezbiterium ustawione są cztery barokowe figury pochodzące z tego ołtarza: Święty Augustyn i Święty Norbert, z 1. połowy XVII wieku oraz Święty Jan Chrzciciel i Święty Józef z Dzieciątkiem z 1. połowy XVIII wieku.

            Przy ścianie wschodniej zwraca uwagę jeszcze późnorenesansowa ambona z 1. ćwierci XVII wieku, z ujętym pilastrami malowidłem wizji świętego Norberta w zaplecku i przedstawieniem Boga Ojca w zwieńczeniu.

Nawazostała oddzielona od prezbiterium półkolistym łukiem tęczowym. Wzniesiona również na planie zbliżonym do kwadratu, jest nieco szersza i wyższa niż prezbiterium, przekryta sklepieniem kolebkowo – krzyżowym, którego szwy dodatkowo akcentowane są stiukowymi listwami. Od strony zachodniej dominuje nad nią wspomniana powyżej prostokątna wieża z klatką schodową, z wczesnobarokowym portalem z 1622 w przejściu wewnątrz kruchty na wieżę. W bocznych ścianach nawy znajdują się płytkie wnęki zamknięte półkoliście, w przęśle zachodnim w miejscach wnęk pierwotnie umieszczone były wyjścia, obecnie zamurowane.

W nawie kościoła warto zwrócić uwagę na barokowy ołtarz z 2. połowy XVII wieku – architektoniczny, z dwiema kolumnami zdobionymi roślinnymi motywami po bokach, przerwanym belkowaniem oraz okrągłym przedstawieniem Vera Icon w zwieńczeniu. W polu głównym ołtarza znajduje się wyjątkowo interesujące przedstawienie Chrystusa Ukrzyżowanego. Obraz pochodzi z 1605, jest sygnowany inicjałami „CK” (Kasper Kurcz). Chrystus wiszący na krzyżu ubrany jest w długi, królewski płaszcz, na głowie ma koronę a u jego stóp klęczy mężczyzna grający na skrzypcach; w tle widać pejzaż morski. Przedstawienie to łączone jest z miejscową legendą, według której modlący się do znajdującego się niegdyś w kościele krucyfiksu grajek został obdarowany przez Chrystusa fragmentem bogatej szaty, w którą był odziany krzyż. Krucyfiks ten został podarowany księciu polskiemu przez nieznanego księcia z Moraw, został wywieziony do Włoch.

            W zachodniej części nawy znajduje się wsparty na słupach późnorenesansowy chór muzyczny, z początku XVII wieku, drewniany parapet chóru jest podzielony hermowymi pilastrami na prostokątne płyciny wypełnione malowanymi wzorami roślinnymi.

Wśród wyposażenia kościoła warto jeszcze wskazać barokowe kropielnice z czarnego marmuru, datowane na XVII wiek i obrazy: barokowy obraz ksieni Zofii Urbańskiej jako świętej Zofii, ze sceną męczeństwa jej córek w tle z 1697 i „Ukrzyżowanie” z XVIII wieku.

Kościół Świętego Salwatora jest obiektem niedużych rozmiarów, otoczony zabytkowym cmentarzem z grobowcem norbertanek wbudowanym w mur. Jest jednym z najstarszych obiektów sakralnych Krakowa, a jego wnętrze łączy dziś urok romańskich murów z nowożytnym wyposażeniem.

                                             Opracowanie Katarzyna Zychowicz

 Bibliografia:

  • Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. IV: Miasto Kraków, cz. VII: Zwierzyniec, Nowy Świat, Półwsie Zwierzynieckie. Kościoły i klasztory, red. J. Daranowska-Łukaszewska, R. Henoch-Marendziuk, Warszawa 1995.

  • Rożek M., Salwator. Zabytki i tradycje Zwierzyńca, Kraków 1998.

  • Rożek M., Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, PWN, 1993;

  • M. Francic, Kalendarz dziejów Krakowa, Wyd. Literackie, 1964.