ul. św. Marka 10

           Spacerując ul. Sławkowską w kierunku Rynku, zatrzymajmy się na dłuższą chwilę przy skrzyżowaniu z ul. Św. Marka - tam naszą uwagę przyciągnie gotycki kościół św. Marka, stojący w narożniku ulic po naszej lewej stronie. Według historycznych przekazów kościół ten ufundował książę Bolesław Wstydliwy w 1263 r. Budowa trwała jeszcze w XV wieku, nim ją ukończono w 1494, budowla została mocno zniszczona przez pożar, w którym nie ucierpiały tylko mury prezbiterium. Odbudowana i odnowiona, w kolejnym stuleciu niszczona była przez pożary ponownie w latach 1528 i 1589. Z końcem XVI wieku kościół został gruntownie odrestaurowany i w 1594 po raz drugi konsekrowany.

           W 1617 przy udziale krakowskiego murarza Krzysztofa Żelazko została wystawiona dzwonnica oraz znajdująca się przy niej kruchta. W I połowie XVII wieku dokonano gruntownej przebudowy kościoła, połączonej z barokizacją wnętrza. Około 1621 trójnawowy korpus przekształcono na bazylikę z emporami. W 1647 nakładem mieszczanina Marcina Paczoski, który w pobliżu przy ul. Sławkowskiej mieszkał, zmodernizowano prezbiterium, przy pracach kamieniarskich brali udział krakowscy kamieniarze Michał Poman i Jakub Bielawski. Jego nakładem sklepiono też w 1637 wielki chór kościoła. W 16553 wraz z żoną Elżbietą, ufundował bogaty ołtarz na ścianie północnej, do dziś nie zachowany.

           Niestety odbudowana świątynia została znów zniszczona przez pożar w 1724, i po raz kolejny podjęto jej odbudowę. W 1807, po wymarciu ostatniego marka, kościół i klasztor zostały przejęte przez rząd austriacki, a pomieszczenia klasztoru przeznaczono na Dom Księży Emerytów, których przeniesiono tutaj z klasztoru Duchaków. Z inicjatywy rektora Domu, księdza Wawrzyńca Centta, w latach 1894 – 1896 przeprowadzono gruntowne prace konserwatorskie. Ostatni poważny remont przeprowadzono w latach 1972 – 1974.

           Przy kościele św. Marka znajdują się do dziś zabudowania znajdującego się tu dawniej klasztoru zakonu Marków. W części południowej zabudowań umieszczono szeroką zakrystię a przy niej, od strony północno zachodniej w narożniku między prezbiterium a korpusem kościoła znajduje się małe prostokątne pomieszczenie przekryte sklepieniem zwierciadlanym, tzw. Mały skarbiec.

           Przy ścianie północnej nawy kościoła pod koniec XVIII lub na początku XIX wieku zbudowano piętrowy budynek probostwa. Wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, zniekształcony przez wprowadzane później zmiany, we wnętrzach zobaczymy sklepienia krzyżowo kolebkowe i żaglaste.

         Kościół który możemy zwiedzać dziś to gotycka świątynia o nowożytnym wnętrzu, murowana z czerwonej cegły, z detalami architektonicznymi wykonanymi z ciosu. Przyglądając się budowli od zewnątrz widzimy dwuskokowe szkarpy opinające korpus i prezbiterium, oraz okna: w ścianach korpusu zamknięte odcinkowo okna ułożone są w dwóch strefach, w prezbiterium natomiast są to trzy wąskie wysokie gotyckie okna, zamknięte półkoliście. Stojąc przy ul. Sławkowskiej, zauważymy umieszczoną przy ścianie wschodniej prezbiterium, pod daszkiem, rzeźbiarską grupę Ukrzyżowania: krucyfiks oraz posągi Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty, stojące na wzgórzu. Te późnogotyckie rzeźby datowane są na około 1500, na początku XIX wieku były odnawiane z inicjatywy Franciszka Schlegla.

           Wnętrze kościoła jest jasne, oświelone przez trzy segmentowo zamknięte okna w ścianie zachodniej i okna w południowej ścianie prezbiterium, błękitne ściany są rozczłonkowane białymi toskańskimi pilastrami, na których wspiera się belkowanie z tryglifowym fryzem, w prezbiterium pilastry są dekorowane ornamentem z liści.

          Prezbiterium kościoła wzniesione zostało na rzucie wydłużonego prostokąta, jest lekko przesunięte od osi nawy głównej, podzielone na trzy przęsła i zamknięte od strony wschodniej trójboczną absydą. Wnętrze jest sklepione kolebkowo z lunetami i gurtami, rozczłonkowane toskańskimi pilastrami, dekorowanymi w dolnych partiach motywami roślinnymi.

         W tej części kościoła uwagę zwiedzających przyciąga piękny, późnorenesansowy ołtarz główny. Powstał w 1618 w warsztacie krakowskiego snycerza Baltazara Kuncza. Ołtarz ma dwie kondygnacje, jest pomalowany na ciemny błękitny kolor i pokryty obficie złoconą dekoracją o motywach roślinnych. Na antepedium umieszczony jest późnobarokowy płaskorzeźbiony wizerunek św. Augustyna datowany na początek XVIII wieku, otoczony dekoracją o motywach akantu. Trzy pola dolnej kondygnacji są flankowane dekorowanymi złotym ornamentem kolumnami z uskrzydlonymi główkami aniołków w niższych partiach. Pole środkowe, zamknięte półkolistym łukiem, jest szersze od pól bocznych, w nim umieszczony jest gotycki krucyfiks z 2 połowy XV wieku – pierwotnie mógł on znajdować się w tęczy kościoła. Krzyż ustawiony jest na kamienistym wzgórzu a w tle możemy podziwiać wyraźnie widoczne zarysy architektury i pejzaż – jest to trybowany na srebrnej blasze widok Jerozolimy, wykonany w 1782 roku. W polach bocznych widzimy bogato zdobione nisze, w których ustawione są posągi św. Piotra i św. Pawła, w malowanych na złoto i srebrno szatach. W polu kondygnacji wyższej umieszczono obraz z przedstawieniem patrona świątyni: św. Marka, datowany na XVII wiek. Na kondygnacji tej widzimy też mniejsze figury czterech Ewangelistów, a w zwieńczeniu figury aniołów i pelikana. Całość robi wrażenie przede wszystkim dzięki wspaniałej, bogatej dekoracji, umieszczonej na wszystkich architektonicznych elementach ołtarza.

         Po boku ołtarza, przy ścianie północnej, ustawiony jest późnorenesansowy nagrobek bł. Michała Giedroycia, datowany na początek XVII wieku. Wykonany z piaskowca i marmuru, ma formę półkoliście zamkniętej niszy, wewnątrz której ukazana jest postać zmarłego, leżąca ze złożonymi na piersi rękami. z leżącą wewnątrz figurą zmarłego. Nagrobek jest zdobiony rzeźbionymi ornamentami i figurkami aniołów, a w niszy umieszczony jest łaciński napis.

           Poza tym przy ścianach prezbiterium ustawione są dwurzędowe stalle, barokowo klasycystyczne, datowane na koniec XVIII wieku, przy stallach po lewej stronie znajdują się schodki prowadzące na rokokową ambonę, umieszczoną przy ścianie dzielącej prezbiterium od nawy. Ambona, datowana na 2 połowę XVIII wieku, swoją formą nawiązuje do godła zakonu Marków - jej korpus ma kształt serca unoszonego przez anioła, w zaplecku umieszczono krzyż a w zwieńczeniu glorię z gołębicą symbolizującą Ducha Świętego.

           Zwiedzając prezbiterium zwróćmy uwagę na zawieszone na ścianach obrazy – na ścianie południowej zobaczymy późnobarokowy obraz Św. Zofii z córkami i członkami Bractwa Świętej Zofii, patrzących ku górze, gdzie w obłokach ukazany jest Chrystus. Obraz jest sygnowany przez krakowskiego malarza Józefa Kopaczyńskiego, powstał w 1765, na ścianie północnej - obraz z połowy XVII wieku ukazujący Bł. Michała Giedroycia, którego postać otoczona jest ujętymi w prostokątne pola scenami z jego życia i działalności zakonnej.

           Na sklepieniu prezbiterium widzimy późnorenesansową dekorację stiukową, wykonaną w czasie odbudowy kościoła w 1 połowie XVII wieku – są to stiukowe listwy tworzące symetryczne kompozycje z geometrycznych figur.

           Podobną dekorację znajdziemy na sklepieniu w zakrystii kościoła, wybudowanej przy północnej ścianie prezbiterium. Zbudowana na planie prostokąta, jest sklepiona krzyżowo kolebkowo. Przy ścianach ustawione są barokowe komody i szafy z 1 połowy XVII wieku, na których zobaczyć możemy namalowane przedstawienia figuralne: Chrystus Bolesny i czterech świętych oraz dekoracyjne ornamenty. Tam również znajduje się barokowy lawaterz datowany na XVII wiek - drewniany, z popiersiem Boga Ojca oraz figurami śś. Augustyna i Cyriaka w zwieńczeniu.

           Od strony północnej do zakrystii przylegają zabudowania klasztorne, gdzie znajduje się wspomniany już wyżej tzw. wielki Skarbiec, a od strony zachodniej - tzw. mały skarbiec. Przechodząc z prezbiterium do zakrystii mijamy barokowy portal z dębnickiego czarnego marmuru wykonany w 1700 z herbem błogosławionego Michała Giedroycia w zwieńczeniu, a idąc dalej, z zakrystii do wielkiego skarbca zwróćmy uwagę na zachowany tam gotycki ostrołukowy portal kamienny z XV wieku.

          Przy południowo - wschodniej ścianie absydy prezbiterium stoi kwadratowa wieża, w dolnych partiach gotycka, a w części górnej nowsza, z początku XVII wieku, zbudowana przez krakowskiego murarza Krzysztofa Żelazko. Zewnątrz jest podzielona na dwie kondygnacje, wewnątrz natomiast kondygnacji jest trzy. W przyziemiu wieży znajduje sklepiona kolebkowo kaplica Matki Boskiej (pierwotnie: kaplica św. Zofii). W kaplicy tej ustawiony jest późnobarokowy ołtarz z 1 połowy XVIII wieku, w którym widzimy obraz Matki Boskiej, posągi aniołów i Oko Opatrzności otoczone promieniami w zwieńczeniu.

           Tu zobaczymy też późnobarokowe retabulum ołtarzowe z 1700, z obrazem bł. Michała Giedroycia z fundatorami – drugie, podobne retabulum z obrazem św. Augustyna, znajduje się obecnie w zakrystii – obydwa pierwotnie były umieszczone po bokach ołtarza głównego w prezbiterium.

           Kolejne pomieszczenia obok wieży, przy południowej ścianie prezbiterium to prostokątna kruchta oraz kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej.

           Idąc z prezbiterium do kruchty przechodzimy przez barkowy portal z czarnego marmuru, podobny jak ten prowadzący nas do zakrystii, zwieńczony godłem zakonu Marków. Kruchta, wzniesiona z cegły, na planie zbliżonym do prostokąta, jest sklepiona krzyżowo kolebkowo. Od zewnątrz prowadzi nas do niej renesansowy portal półkolisty, ujęty prostokątnym obramieniem z dekoracyjnymi rozetami na gzymsie.

           Gotycka kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej do 1 połowy XIX wieku nosiła wezwanie św. Zofii. Została zbudowana w 1542, dla bractwa św. Zofii. Wzniesiona z cegły, jest sklepiona krzyżowo żebrowo, na zwornikach możemy zauważyć roślinne motywy dekoracyjne. Późnobarokowy ołtarz w kaplicy powstał na początku XVIII wieku. W polu centralnym umieszczony jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem namalowanej w typie Hodegetrii Piekarskiej. Matka Boska i Dzieciątko okryci są srebrnymi sukienkami z XVII wieku. Obraz jest zasłaniany – na zasuwie można zobaczyć przedstawienie św. Józefa. Pole środkowe ołtarza flankowane jest przez dwie kolumny i stojące przy nich figury aniołów. Powyżej, w zwieńczeniu ołtarza znajduje się obraz ze sceną Ofiarowania Marii w świątyni – po jego bokach również umieszczono dwie mniejsze figury aniołów. Na klasycystycznym antependium ołtarza, ufundowanym około połowy XIX wieku przez Bractwo Św. Zofii, widzimy płaskorzeźbę, przedstawiającą św. Zofię z córkami w towarzystwie członków bractwa.

           Korpus kościoła zbudowany jest na planie zbliżonym do kwadratu, podzielony na trzy nawy a każda z nich – na trzy przęsła. Od prezbiterium jest oddzielony ostrołukową tęczą. Pierwotnie wnętrze miało charakter halowy, w 1 połowie XVII wieku nawy boczne zostały obniżone a ponad nimi dobudowano empory, z których południowa mieściła bibliotekę a północna służyła jako oratorium. Nawy przekryte są sklepieniem kolebkowym z lunetami - w lunetach nawy głównej widzimy okna. Na sklepieniach w 1 połowie XVII wieku wykonano dekorację stiukową – podobną do tej, którą widzieliśmy w prezbiterium i w zakrystii. Dekorację stanowią płaskie i szerokie listwy, komponowane symetrycznie, tworzące powtarzające się geometryczne pola: kwadraty, trójkąty, koła, prostokąty, czteroliście. Dekoracja akcentuje gurty, pojawia się na podniebiach międzynawowych arkad.

           Nawa główna jest szersza od bocznych, które komunikują się z nią półkolistymi arkadami filarowymi. Przy filarach między nawami ustawione są późnobarokowe ołtarze boczne z około połowy XVIII wieku, mają podobną formę i dekorację. Pierwszy – z obrazem św. Anny Samotrzeć w polu centralnym i Okiem Opatrzności w zwieńczeniu, kolejny ołtarz – z obrazami Archanioła Michała i Chrystusa Salwatora i ustawionymi po bokach figurami dwóch świętych. W trzecim ołtarzu widzimy przedstawienia św. Heleny oraz św. Cyriaka, a pole środkowe również flankują posągi świętych diakonów; kolejny ołtarz – tu pojawiają się dwa posągi nieznanego biskupa i papieża, a w centrum umieszczony jest obraz św. Marka Ewangelisty. W dwóch pozostałych ołtarzach widzimy: obrazy św. Zofii z córkami oraz św. Małgorzatę, a po bokach figury śś. Katarzyny i Barbary, a w drugim – rokokowe figury aniołów i barokowy, wykonany w stylu ludowym obraz Matki Boskiej Bolesnej w polu centralnym.

           Oprócz tych, przyfilarowych ołtarzy, w nawie północnej zobaczymy jeszcze dwukondygnacyjny ołtarz, gdzie niższa kondygnacja wykonana została na początku XVIII wieku, a wyższa – neobarokowa, pochodzi z XIX wieku. Po bokach ustawione są dwa barokowe posągi aniołów z końca XVII wieku, w dolnej kondygnacji widzimy sygnowany przez Baltazara Stachowicz obraz św. Doroty z 1849, a powyżej – przedstawienie stygmatyzacji św. Franciszka.

           W nawie południowej ustawione są jeszcze dwa ołtarze. Pierwszy, barokowy, datowany na około połowę XVII wieku, z obrazem Bł. Salomei, flankowanym kolumnami oraz Zesłaniem Ducha Świętego w zwieńczeniu, drugi ołtarz to wykonany w 2 połowie XVIII wieku ze stiuku ołtarz klasycystyczny z późnobarokowym obrazem św. Erazma, zakomponowany tak, by w zwieńczenie włączyć znajdujące się powyżej okno.

           W zachodniej części nawy znajduje się wczesnobarokowy chór muzyczny z organami z 2 połowy XVIII wieku. Parapet chóru wspiera się na dwóch toskańskich kolumnach, jest dekorowany płycinami, na parapecie ustawione posągi: śś. Augustyn i Stanisław Biskupa, datowane na XVII wiek i figura anioła z XVIII wieku.

                                                                    Opracowała Katarzyna Zychowicz