Kamienica Pod Barany lub Kamienica Pod Baranami
Rynek Główny 27
Pierwsza kamienica zachodniej pierzei to budynek dobrze znany przez Krakowian, obecnie kojarzony przede wszystkim ze względu na mieszczącą się tam popularny kabaret, kawiarnię i kino
Kamienica jest budowlą narożną, elewacją boczną jest zwrócona w stronę ul. św. Anny. Pochodzenie nazwy tej kamienicy łączone jest z legendami, które podają, że jeszcze w czasach, gdy jej miejsce zajmowała zabudowa średniowieczna mieściła się tu gospoda, a na podwórzu tej gospody trzymano barany, które spędzano w to miejsce na rzeź. Jeszcze do XVIII wieku na rogu budynku umieszczone było godło, nawiązujące do tej nazwy – widniało na nim przedstawienie dwóch baranów z jedną głową.
Na miejscu działki zajmowanej dziś przez kamienicę nr 27 pierwotnie znajdowały się dwie osobne działki i stały dwie osobne budowle. Pierwsza z nich – ta narożna – nazywana była kamienicą Karniowską (ale nazywano ją również już wtedy Kamienicą Pod Barany). Została zbudowana na przełomie XIII i XIV wieku, była niewielką, jednopiętrową budowlą, a jej wnętrza miały układ dwutraktowy. Kolejni właściciele kamienicy zmieniali się często – między innymi w XIV wieku należała do żupnika solnego Paulina Cavallo, w latach 1464-1486 właścicielem był Jan Lang z Karniowa, a pod koniec XV wieku należała do Jana Gawrona. Od 1512 była własnością rajcy krakowskiego Jana Kislinga, a potem należała do jego syna. Około połowy XVI wieku kamienica Karniowska należała do królewskiego sekretarza Justa Ludwika Decjusza – w tym czasie stara budowla zyskała zupełnie nowy wygląd i nowe znaczenie, z inicjatywy nowych właścicieli została przebudowana i zmieniona w renesansowy pałac. W latach siedemdziesiątych XVI wieku pałac ten został kupiony przez Stefana Batorego i podarowany dowódcy węgierskiemu Kasprowi Bekieszowi, a już pod koniec XVI wieku należała do jego żony Anny Bekieszowej. W XVII wieku stała się własnością rodziny Ostrogskich. Druga budowla stojąca pierwotnie w miejscu dzisiejszej kamienicy nr 27 obok dawnej kamienicy Karniowskiej to tzw. dom Różanki, który został tak nazwany od nazwiska jej właściciela: Stanisława Różanki. Podobnie jak kamienica Karniowska również został zbudowany około 1300 i również na przestrzeni kolejnych lat bardzo często zmieniał swoich właścicieli. W 1609 dom Różanki został zakupiony przez krakowskiego księcia i kasztelana Janusza Ostrogskiego.
W 1. połowie XVII wieku Kamienica Karniowska i dom Różanki zostały połączone – wówczas w wyniku przebudowy i scalenia powstała jedna, duża budowla, której nadano reprezentacyjne formy magnackiego pałacu. Kamienica należała wówczas do magnackiej rodziny Radziwiłów – jej właścicielami byli między innymi Hetman Litewski Janusz Radziwiłł, następnie Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa. Na przełomie wieków XVII i XVIII we wnętrzach kamienicy powstały wspaniałe, stiukowe dekoracje, które wykonał słynny mistrz sztukaterii - Baltazar Fontana.
Od 1690 wyremontowana, rozbudowana Kamienica Pod Barany należała do rodziny Lubomirskich, właścicielem był między innymi marszałek koronny Hieronim Lubomirski. W XVIII wieku przez małżeństwo z Marianną Lubomirską do grona właścicieli kamienicy dołączyła magnacka rodzina Sanguszków - właścicielem stał się Paweł Karol Sanguszko, marszałek nadworny Księstwa Warszawskiego. Od Sanguszków kamienicę odkupił starosta krakowski Hieronim Wielopolski, a następnie przeszła w ręce w starosty soleckiego Ignacego Przebendowskiego.
W 2. połowie XVIII wieku w Kamienicy Pod Barany przeprowadzono generalny remont. Powstały wtedy między innymi nowe reprezentacyjne wnętrza, powstała też piękna klasycystyczna fasada z balkonem, flankowana pilastrami w wielkim porządku, a wieńczący ją szczyt ozdobiony został tarczą herbową. W 1. połowie XIX wieku nowymi właścicielami kamienicy była rodzina Przyrembskich, a w 1822 została zakupiona przez Zofię i Artura Potockich. Nowi właściciele przeprowadzili kolejny remont, przebudową kierował Jan Wolański. W ramach tej przebudowy został zmieniony układ wnętrz, do wnętrz wprowadzono zupełnie nowy wystrój i wyposażenie, a w fasadzie między innymi zlikwidowano okazały szczyt z herbem. W czasach, gdy kamienica należała do rodziny Potockich w jej wnętrzach urządzono galerię malarstwa – ekspozycję tworzyła bogata kolekcja portretów z przedstawieniami wielkich przodków rodu Potockich. W galerii znalazły się również liczne dzieła z rodzinnej kolekcji malarstwa włoskiego i flamandzkiego, a wśród nich między innymi płótna Corregia, Annibale Carraccia, Guercino.
W 1850 Kamienica Pod Barany – tak jak większa część zabudowy Rynku - uległa zniszczeniu w wielkim pożarze. Pożar mocno uszkodził fasadę i dokonał dużych zniszczeń we wnętrzach. Remont i odbudowę przeprowadzono w latach 1853-1854 - pozostawiono wówczas we wnętrzach wystrój z wcześniejszej przebudowy, ale zbudowano nową fasadę, która została zaprojektowana przez architekta włoskiego pochodzenia Franciszka Maria Lanci. Ozdobiono ją balkonem z kamienną balustradą, wspartym na trzech rzeźbionych głowach baranów. Całość zwieńczono nową attyką. We wnętrzach odnowionej kamienicy wśród starych, reprezentacyjnych pomieszczeń powstały też zupełnie nowe – między innymi: Sala Marmurowa, Salon, Jadalnia, na pierwszym piętrze umieszczono Bibliotekę. Poza tym w pomieszczeniach wstawiono nowe kominki, ściany obłożono w nowe boazerie i marmurowe okładziny, wstawiono nowe okna w fasadzie. Kamienica po tym remoncie zyskała też nową funkcję i nowe znaczenie – w drugiej połowie tego stulecia była ważnym i popularnym miejscem spotkań towarzyskich i rozmaitych wydarzeń kulturalnych. Salon towarzyski prowadziła tam hrabina Zofia Arturowa Potocka, która chętnie otaczała się gronem artystów, literatów, zapraszała też znanych polityków czy aktorów.
W 1874 Kamienicę Pod Barany powiększono o trzecie piętro, a rozbudowa została przeprowadzona według projektów krakowskiego budowniczego Jacka Matusińskiego. Wprowadzono wtedy trochę zmian wewnątrz, między innymi został zmieniony układ pomieszczeń oraz zbudowano nowe schody. Zmiany wprowadzane w Kamienicy Pod Barany w kolejnym stuleciu w ramach drobniejszych remontów wprowadziły do niej nowe elementy stylistyki modernistycznej, między innymi została wymieniona stolarka oraz zbudowane nowe kominki w pokojach.
W latach 1939–1940 w Kamienicy Pod Barany mieściła się siedziba Otta von Wachtera - gubernatora dystryktu krakowskiego w Generalnym Gubernatorstwie. W tym czasie przebudowano kolejny raz wnętrza, przebudowano też klatkę schodową w skrzydle południowym. W 1956 kamienica stała się siedzibą kabaretu "Piwnica Pod Baranami". W 1960 przebudowano część gotyckich piwnic, a od 1990 kamienica ponownie należy do rodziny Potockich. W 1990 zostało wyremontowane trzecie piętro.
Kamienica pod Baranami, którą znamy dziś to wspaniały, reprezentacyjny pałac o trzech skrzydłach i trzech piętrach, a jej wewnętrzny dziedziniec zamyka tylna oficyna. Najniższe i najstarsze partie budowli to gotyckie piwnice – są datowane na 2. połowę XIV wieku, przez kolejne stulecia zostały częściowo przebudowane, a zobaczyć tam można między innymi zachowane zabytkowe portale datowane na wiek XV.
Na dziedziniec kamienicy przechodzimy przez obszerną sień. W sieni mijamy dwie dzielące ją arkady wsparte na masywnym filarze oraz neobarokowe portale, zamknięte półkoliście, wykonane w XX wieku. Z sieni możemy przejść na jedną z dwóch klatek schodowych, która znajduje się po prawej stronie budynku w jego tylnym trakcie. Klatka schodowa została wykonana około połowy XIX wieku - jest drewniana, ma dwubiegowy układ schodów. Drugą klatkę schodową – modernistyczną - umieszczono w skrzydle południowym pałacu. Została ona wykonana w 1930, jest kamienna, ma mosiężną balustradę a jej schody mają układ trzybiegowy. Zdobią ją ramowe, stiukowe dekoracje, a dwa znajdujące się tam pseudoklasycystyczne, marmurowe portale powstały również w 1. połowie XX wieku.
Fasada kamienicy Pod Barany została zbudowana pod koniec XVIII wieku, a zanim zyskała znany nam dziś kształt była dwukrotnie przebudowana – w latach 1853 i 1874. Ta, którą oglądamy dziś jest dziełem klasycystycznym, jest szeroka na osiem osi, z wyraźnie artykułowanymi podziałami pionowymi i poziomymi. Parter kamienicy stoi na kamiennym cokole, jego elewacja jest pokryta wyrazistym boniowaniem, które tworzy imitację surowych ciosów. Sześć prostokątnych okien parteru jest ujęte w profilowane, tynkowe ramy. Na osiach czwartej i piątej jest umieszczone wejście główne, które jest ujęte w okazały, rozbudowany neobarokowy portal, zbudowany w latach 1853–1854. Wejście do kamienicy stanowią dwa duże, zamknięte półkolistymi łukami otwory, ujęte w profilowane, kamienne obramienia z wolutowymi konsolami na osiach i flankowane trzema masywnymi pilastrami, ustawionymi na cokołach. Środkowy pilaster – ten ustawiony między otworami wejściowymi – jest nieco szerszy niż te stojące po bokach, wszystkie trzy zostały ozdobione w górnych partiach rzeźbionymi liśćmi akantu, dębu i kampanulami, a w ich kapitelach zakomponowane zostały rzeźbione łby baranów.
Elewacja na piętrach została pokryta znacznie delikatniejszym niż w parterze boniowaniem pasmowym. Pierwsze piętro jest oddzielone od parteru wydatnym gzymsem. Na szerokości portalu wejściowego – czyli na osiach czwartej oraz piątej umieszczono kamienny balkon z tralkową balustradą, oparty na pilastrach z baranimi łbami. Balkon powstał w tym miejscu w czasie przebudowy fasady w latach 50-tych XIX wieku. Piętra pierwsze i drugie nie są od siebie oddzielone, ich pionowe podziały na osi wyznaczają kompozytowe pilastry w wielkim porządku. W narożniku pilastry występują podwójnie, podwójne pilastry wkomponowane są również między osiami szóstą i siódmą. Okna pierwszego piętra są prostokątne, opierają się na ślepych balustradach i są zwieńczone fryzem zdobionymi dekoracją roślinną oraz trójkątnymi naczółkami ustawionymi na konsolach. Okna na drugim piętrze – również prostokątne – mają skromniejszą oprawę, widzimy tam oparte na konsolkach parapety, wieńczące okna wydatne odcinki profilowanych gzymsów. Trzecie piętro jest oddzielone od niższego przez wydatne, profilowane belkowanie z gzymsem opartym na konsolkach. Na tym piętrze pionowe podziały na osi są podkreślone przez zdwojone pilastry toskańskie.
Elewacja boczna kamienicy ma dwanaście osi, a jej przyziemie oraz część południowa (cztery osie, które są lekko wysunięte do przodu) są zakomponowane tak jak fasada. W części północnej nie ma podziałów pionowych, a okna są zakomponowane w sposób nieregularny. W elewacji bocznej została umieszczona tablica, upamiętniająca węgierskiego poetę Balinta Balassiego, wykonana w 1996. Zwiedzając kamienicę warto zajrzeć na wewnętrzny dziedziniec, gdzie zobaczymy arkadowy krużganek z sufitem na kolumnach, a nad nim – tarasy. Na dziedzińcu stoi studnia kamienna z XVIII wieku.
We wnętrzach kamienicy zachowała się się dziewiętnastowieczna, neoklasycystyczna stolarka, płycinowe drzwi z 2. połowy XIX wieku z dekoracyjnymi supraportami, które mają kształt przerwanych naczółków. Sklepienia w pomieszczeniach kamienicy pod Barany pochodzą z różnych okresów. Najstarsze to sklepienia gotyckie - krzyżowo żebrowe, trójpolowe, które powstały w około 1400. W niektórych pomieszczeniach zobaczymy sklepienia z XVII wieku kolebkowe z lunetami, ozdobione na początku XVIII wieku stiukowymi dekoracjami, wykonanymi przez Baltazara Fontanę, a w innych powstałe w XIX wieku sklepienia żaglaste oraz neobarokowe sufity.
Pośród reprezentacyjnych sal kamienicy te najbardziej znane to znajdujące się na pierwszym piętrze: Jadalnia, Biblioteka, Salon oraz tzw. Sala Lustrzana i Sala Marmurowa. Zobaczyć tam można zachowany wystrój neoklasycystyczny, wykonany w 2. połowie XIX wieku, stiukowe, częściowo złocone dekoracje – międzyokienne płyciny są zwieńczone gzymsami na konsolkach a dolne partie ścian pokryte są płycinową boazerią. Biblioteka to dwa osobne pomieszczenia, które są skomunikowane przez marmurową arkadę na filarach, a stiukowy fryz zdobiący salę przedstawia symbole sztuki i nauki oraz motywy roślinne. W Jadalni zobaczymy piękny kominek z czarnego marmuru, z lustrem w drewnianej ramie oraz okrągły piec, ozdobiony złoconymi ornamentami. W Salonie warto zwrócić uwagę na kaflowy piec, ozdobiony sceną pochodu postaci alegorycznych. W Sali Lustrzanej również ustawiony jest kominek wykonany z czarnego marmuru.
Kamienica Pod Barany jest dziś znanym miejscem, znajduje się tam popularna restauracja, od 1969 działa w kamienicy studyjne Kino Pod Baranami. W 1956 w pałacu został założony przez Piotra Skrzyneckiego kabaret – Piwnica Pod Baranami. Piwnica była i jest miejscem kultowym, z którym związało się wielu wybitnych krakowskich artystów, tworząc bardzo ważny rozdział w historii polskiej kultury XX–wieku.
wybrana bibliografia:
Encyklopedia Krakowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000;
Architektura krakowskich teatrów, Kazimierz Nowacki;
Przewodnik po zabytkach Krakowa, Michał Rożek, WAM, Kraków 2012
Kraków od A do Z, Jan Adamczewski, 1992